सामाजिक अध्ययन (कक्षा १०)ः एकाई २

  

एकाइ २, पाठ १

नेपालको सामाजिक अध्ययन (कक्षा १०) को एकाई २, पाठ १ ("मानव विकास सूचकाङ्क") मा आधारित २० वटा अति छोटो प्रश्न र तिनका उत्तरहरू:

१. प्रश्न: मानव विकास सूचकाङ्क (MVS) भनेको के हो?

उत्तर: कुनै पनि देशको आर्थिक, सामाजिक, शैक्षिक लगायतका क्षेत्रमा प्रगतिको स्तर र अवस्था देखाउने सूचक नै मानव विकास सूचकाङ्क हो.

२. प्रश्न: मानव विकास सूचकाङ्कका तीन प्रमुख पक्षहरू के के हुन्?

उत्तर: प्रतिव्यक्ति आय, औसत आयु र शिक्षा यसका तीन प्रमुख पक्षहरू हुन्.

३. प्रश्न: मानव विकास सूचकाङ्कको मापन कुन दुई अंकहरूको बीचमा गरिन्छ?

उत्तर: मानव विकासको अवस्था पहिचान तथा सुधारका लागि ० (शून्य) र १ (एक) अंकको बीचमा मापन गरिन्छ.

४. प्रश्न: UNDP मानव विकास प्रतिवेदन २०२२ अनुसार नेपालको मानव विकास सूचकाङ्क (Score) कति रहेको छ?

उत्तर: नेपालको मानव विकास सूचकाङ्क २०२२ अनुसार ०.६०२ रहेको छ.

५. प्रश्न: सार्क राष्ट्रहरूमध्ये मानव विकास सूचकाङ्कमा सबैभन्दा अगाडि रहेको देश कुन हो?

उत्तर: श्रीलङ्का (०.७८२) सार्क मुलुकहरूमध्ये मानव विकास सूचकाङ्कमा पहिलो स्थानमा रहेको छ.

६. प्रश्न: मानव विकास सूचकाङ्कले विकासको कुन पक्षमा भएको प्रगतिलाई देखाउँछ?

उत्तर: यसले व्यक्तिको सामाजिक, शैक्षिक तथा आर्थिक विकास जस्ता पक्षमा भएको प्रगतिलाई देखाउँछ.

७. प्रश्न: मानव विकास सूचकाङ्कमा सुधार ल्याउन शिक्षाको क्षेत्रमा कस्तो शिक्षामा जोड दिनुपर्छ?

उत्तर: वैज्ञानिक, प्राविधिक र सिपमूलक शिक्षामा जोड दिनुपर्छ.

८. प्रश्न: शैक्षिक स्तर अभिवृद्धिका लागि मानव विकास सूचकाङ्कमा के गर्नुपर्छ?

उत्तर: शैक्षिक नीतिलाई गुणस्तरीय शिक्षामा जोड दिनुपर्छ ।

९. प्रश्न: नेपालले मानव विकास सूचकाङ्कमा सुधार गर्नका लागि कुन-कुन पक्षमा ध्यान दिएको देखिन्छ? उत्तर: शिक्षा, स्वास्थ्य, सिप विकास र रोजगारीको अवसरको अभिवृद्धि जस्ता कार्यक्रमलाई प्राथमिकता दिइएको देखिन्छ ।

१०. प्रश्न: मानव विकास सूचकाङ्कको शैक्षिक पक्षले नेपालको कुन अवस्थालाई जनाउँछ?

उत्तर: यसले शैक्षिक स्तर वा साक्षरताको अवस्थालाई जनाउँछ ।

११. प्रश्न: मानव विकास सूचकाङ्क सुधार गर्न रोजगारीका लागि कस्ता कार्यक्रमहरू चलाउनु आवश्यक छ? उत्तर: जनतालाई रोजगारीमूलक,  स्वरोजगारमूलक र आयआर्जनका कार्यक्रमहरूमा आबद्ध गराउनुपर्छ ।

१२. प्रश्न: UNDP प्रतिवेदन २०२२ अनुसार माल्दिभ्सको मानव विकास सूचकाङ्क कति छ?

उत्तर: माल्दिभ्सको मानव विकास सूचकाङ्क ०.७१९ रहेको छ ।

१३. प्रश्न: मानव विकास सूचकाङ्कमा सुधार ल्याउन जनचेतनाको क्षेत्रमा के गर्नुपर्छ?

उत्तर: जनचेतना अभिवृद्धिका कार्यक्रम सञ्चालन गर्नुपर्छ ।

१४. प्रश्न: मानव विकास सूचकाङ्कमा सुधार गर्न शासकीय क्षेत्रमा कस्तो सुधार आवश्यक छ? उत्तर: शासकीय सुधारको पक्षमा व्यवस्थापन गर्नुपर्छ ।

१५. प्रश्न: UNDP प्रतिवेदन २०२२ अनुसार भारतको मानव विकास सूचकाङ्क कति छ?

उत्तर: भारतको मानव विकास सूचकाङ्क ०.६३३ रहेको छ ।

१६. प्रश्न: नेपाल मानव विकास सूचकाङ्कको आधारमा कुन सार्क राष्ट्रभन्दा राम्रो स्थितिमा छ? (एउटा उदाहरण दिनुहोस्)

उत्तर: नेपाल पाकिस्तान (०.५४२) वा अफगानिस्तान (०.४७८) भन्दा राम्रो स्थितिमा छ ।

१७. प्रश्न: मानव विकास सूचकाङ्कमा प्रतिव्यक्ति आयको पक्षले व्यक्तिको कुन अवस्थालाई जनाउँछ?

उत्तर: यसले व्यक्तिको आर्थिक अवस्थालाई जनाउँछ ।

१८. प्रश्न: मानव विकास सूचकाङ्क सुधारका लागि औसत आयु (Life Expectancy) मा सुधार ल्याउन के गर्नुपर्छ? उत्तर: पोषण, सरसफाइ र सर्वसुलभ स्वास्थ्य सेवा र सुविधाको विकास गर्नुपर्छ ।

१९. प्रश्न: मानव विकास सूचकाङ्कमा सुधार गर्न सुशासन (Good Governance) को क्षेत्रमा के आवश्यक छ? उत्तर: समावेशीकरण, सुशासन र जनसहभागिताको स्तर अभिवृद्धि गर्नुपर्छ ।

२०. प्रश्न: UNDP ले मानव विकास सूचकाङ्कलाई आधार मानी मानवीय विकासको अवस्थामा सुधार गर्नुपर्ने पक्षको रणनीति र कार्यक्रम तयार गर्न किन आवश्यक देख्छ?

 उत्तर: मानव विकासको आवश्यकता पहिचान तथा सुधारका क्षेत्र निर्धारण गर्नका लागि ।

एकाई २, पाठ १: मानव विकास सूचकाङ्क (Human Development Index) अङ्क भार: ४ अङ्क (Short Answer Questions)

१. प्रश्न: मानव विकास सूचकाङ्क (HDI) भनेको के हो? यसका तीन प्रमुख आधारभूत आयामहरू उल्लेख गर्नुहोस्। (४) 

उत्तर: मानव विकास सूचकाङ्क (MVS) कुनै पनि देशको आर्थिक, सामाजिक, शैक्षिक लगायतका क्षेत्रमा भएको प्रगतिको स्तर र अवस्था देखाउने सूचक हो। यसले व्यक्तिको आर्थिक तथा सामाजिक विकासका पक्षमा भएको गुणात्मक प्रगतिलाई देखाउँछ।

मानव विकास सूचकाङ्कका तीन प्रमुख आधारभूत आयामहरू (पक्षहरू) निम्न छन्: 

१. प्रतिव्यक्ति आय (आर्थिक अवस्था) 

२. औसत आयु (स्वास्थ्य अवस्था) 

३. शिक्षा (शैक्षिक स्तर)

२. प्रश्न: UNDP मानव विकास प्रतिवेदन २०२२ अनुसार सार्क राष्ट्रहरूमध्ये नेपालको अवस्था (सूचकाङ्क र तुलनात्मक स्थान) बारे प्रकाश पार्नुहोस्। (४) 

उत्तर: UNDP मानव विकास प्रतिवेदन २०२२ अनुसार नेपालको मानव विकास सूचकाङ्क ०.६०२ रहेको छ। तुलनात्मक रूपमा हेर्दा, नेपाल उच्च मानव विकासको समूहमा नभई मध्यम वा कम विकास समूहमा पर्छ (यद्यपि स्रोतमा समूह स्पष्ट उल्लेख छैन)।

सार्क राष्ट्रहरूमध्ये:

• श्रीलङ्का (०.७८२) सबैभन्दा राम्रो स्थितिमा छ।

• भारत (०.६३३) नेपालभन्दा माथि छ।

• नेपालले पाकिस्तान (०.५४२) र अफगानिस्तान (०.४७८) भन्दा राम्रो स्थिति हासिल गरेको छ।

३. प्रश्न: मानव विकास सूचकाङ्कको आवश्यकता किन पर्दछ? कुनै चार कारणहरू लेख्नुहोस्। (४) 

उत्तर: मानव विकास सूचकाङ्क (MVS) को आवश्यकता निम्न कारणहरूले गर्दा पर्दछ: 

१. मानव विकासको अवस्था पहिचान गर्न: कुनै देश वा समुदायमा मानवीय विकासको अवस्था कस्तो छ भनी निश्चित गर्न। 

२. सुधारका क्षेत्र निर्धारण गर्न: कुन-कुन क्षेत्रहरू (शिक्षा, स्वास्थ्य, आय) मा सुधार आवश्यक छ भनी पत्ता लगाउन र प्राथमिकता दिन। 

३. विकास रणनीति तयार गर्न: मानवीय विकासको अवस्थामा सुधार गर्नुपर्ने पक्षको रणनीति र कार्यक्रमहरू तयार पार्न। 

४. तुलनात्मक अध्ययन गर्न: विश्वका अन्य देशहरू र सार्क राष्ट्रहरूसँग विकासको स्तर तुलना गर्न।

४. प्रश्न: नेपालले मानव विकास सूचकाङ्क सुधार गर्नका लागि शिक्षाको क्षेत्रमा कुन पक्षमा विशेष ध्यान दिनु आवश्यक छ? चार बुँदामा उल्लेख गर्नुहोस्। (४) 

उत्तर: नेपालले मानव विकास सूचकाङ्क सुधार गर्न शिक्षाको क्षेत्रमा निम्न पक्षहरूमा विशेष ध्यान दिनु आवश्यक छ: १. वैज्ञानिक, प्राविधिक र सिपमूलक शिक्षामा जोड: आधुनिक युग सुहाउँदो र रोजगारी बढाउने शिक्षामा जोड दिनुपर्छ।

२. गुणस्तरीय शिक्षा सुनिश्चितता: शैक्षिक नीतिलाई गुणस्तरीय शिक्षाको लागि उपयुक्त बनाउनुपर्छ। 

३. शैक्षिक अवसरमा पहुँच वृद्धि: सबै नागरिकलाई शिक्षाको पहुँचमा ल्याउनुपर्छ ताकि शैक्षिक स्तर अभिवृद्धि होस्। 

४. नैतिक शिक्षाको गुणस्तर: गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गरी नागरिकहरूको ज्ञान र साक्षरताको अवस्था सुधार गर्नुपर्छ (शैक्षिक स्तरलाई जनाउँछ)।

५. प्रश्न: मानव विकास सूचकाङ्कले ० (शून्य) र १ (एक) अंकको बीचमा मापन गर्नुको औचित्य के हो, स्पष्ट पार्नुहोस्। (४) 

उत्तर: मानव विकास सूचकाङ्कको मापन ० (शून्य) र १ (एक) अंकको बीचमा गरिनुको मुख्य औचित्य यसले विकासको सापेक्षिक अवस्थालाई देखाउनु हो।

• न्यूनतम र अधिकतम सीमा निर्धारण: ० अंकले मानव विकासको न्यूनतम स्तर (अभाव वा निराशाजनक अवस्था) लाई जनाउँछ, जबकि १ अंकले मानव विकासको अधिकतम वा उच्च स्तर (पूर्ण प्रगति) लाई जनाउँछ।

• तुलनायोग्य मापन: यसले विश्वका सबै देशहरूलाई एउटै मानकमा तुलना गर्न मिल्ने मापन प्रदान गर्दछ, जसले गर्दा देशहरूले आफ्नो विकासको अवस्था कति प्रतिशतले पूर्ण भएको छ भन्ने थाहा पाउन सक्छन्।

• विकासको दिशा स्पष्ट पार्ने: सूचकाङ्कको अंक १ को नजिक हुँदै जाँदा मानवीय विकासमा भएको प्रगतिलाई सङ्केत गर्दछ, जसले सुधारको दिशा स्पष्ट पार्छ।

६. प्रश्न: नेपालको मानव विकास सूचकाङ्कलाई सुधार गर्न स्वास्थ्य तथा रोजगारीको क्षेत्रमा गरिनुपर्ने चारवटा कार्यक्रमहरू उल्लेख गर्नुहोस्। (४)

उत्तर: मानव विकास सूचकाङ्क सुधार गर्न स्वास्थ्य र रोजगारीको क्षेत्रमा गरिनुपर्ने कार्यक्रमहरू:

स्वास्थ्य (औसत आयु सुधारका लागि):

१. जनताको औसत आयु सुधार गर्न पोषण र सरसफाइमा जोड दिनुपर्छ।

२. सबै नागरिकलाई सर्वसुलभ स्वास्थ्य सेवा र सुविधाको विकास गर्नुपर्छ।

रोजगारी (प्रतिव्यक्ति आय सुधारका लागि):

३. जनतालाई रोजगारीमूलक, स्वरोजगारमूलक र आयआर्जनका कार्यक्रमहरूमा आबद्ध गराउनुपर्छ।

४. सिप विकास र रोजगारीको अवसर अभिवृद्धि गर्ने कार्यक्रमलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ।

७. प्रश्न: मानव विकास सूचकाङ्कलाई सुधार गर्ने क्रममा सुशासन, जनचेतना र जनसहभागिताको महत्त्व स्पष्ट पार्नुहोस्। (४)

उत्तर: मानव विकास सूचकाङ्क (MVS) मा सुधार ल्याउन सुशासन, जनचेतना र जनसहभागिताको महत्त्वपूर्ण भूमिका रहन्छ: 

१. सुशासन र समावेशीकरण: मानव अधिकार, स्वतन्त्र न्याय प्रणाली, समावेशीकरण र सुशासनको स्तर अभिवृद्धि गर्नुपर्छ ताकि विकासको प्रतिफल सबैले पाऊन्। 

२. जनचेतना अभिवृद्धि: विकासका कार्यक्रमहरूमा जनतालाई सहभागी गराउन र उनीहरूको जीवनशैली सुधार गर्न जनचेतना अभिवृद्धिका कार्यक्रम सञ्चालन गर्नुपर्छ। 

३. जनसहभागिता: सुशासन र सामाजिक न्याय स्थापनाका लागि जनसहभागिताको स्तर बढाउँदा विकासका कार्यहरू पारदर्शी र प्रभावकारी हुन्छन्।

८. प्रश्न: नेपालमा मानव विकास सूचकाङ्कमा कमजोरी हुनुका कुनै चार कारणहरू (विकास रणनीतिसँग सम्बन्धित) उल्लेख गर्नुहोस्। (४)

उत्तर: नेपालको मानव विकास सूचकाङ्क ०.६०२ मा रहनुमा (अर्थात् कमजोर स्थितिमा हुनुमा) निम्न कारणहरूले भूमिका खेलेको हुन सक्छ (सुधार गर्नुपर्ने पक्षको विपरीतमा आधारित): 

१. गुणस्तरीय शिक्षाको कमी: वैज्ञानिक, प्राविधिक र सिपमूलक शिक्षामा कम जोड दिइनु वा गुणस्तरीय शिक्षा सर्वसुलभ नहुनु। 

२. सीमित स्वास्थ्य र पोषण पहुँच: पर्याप्त पोषण, सरसफाइ र सर्वसुलभ स्वास्थ्य सेवा र सुविधाको अभाव हुनु, जसले गर्दा औसत आयुमा सोचेजस्तो सुधार नहुनु। 

३. पर्याप्त रोजगारीको अवसर अभाव: रोजगारीमूलक र आयआर्जनका कार्यक्रमहरूले सबै जनतालाई समेट्न नसक्दा प्रतिव्यक्ति आय कम हुनु। 

४. शासकीय सुधारमा सुस्तता: शासकीय सुधार, सुशासन, र जनसहभागिताको स्तर अपेक्षाकृत रूपमा बढ्न नसक्नु।

९. प्रश्न: मानव विकास सूचकाङ्कका आधारभूत तीन पक्षहरूले व्यक्तिको जीवनका कुन-कुन अवस्थालाई जनाउँछन्, छोटकरीमा व्याख्या गर्नुहोस्। (४)

उत्तर: मानव विकास सूचकाङ्कका तीन आधारभूत पक्षहरूले व्यक्तिको जीवनको समग्र गुणस्तरलाई मापन गर्दछ: १. प्रतिव्यक्ति आय: यसले व्यक्तिको आर्थिक अवस्था लाई जनाउँछ, जसले शिक्षा, खानपान, र बसोबासको अवस्था सुधार गर्ने क्षमतालाई प्रतिनिधित्व गर्दछ। 

२. औसत आयु (Average Lifespan): यसले व्यक्तिको स्वास्थ्य र दीर्घायु लाई जनाउँछ। औसत आयु जति बढी हुन्छ, मानिस स्वस्थ, सुखी र दीर्घायु भएको मानिन्छ। 

३. शिक्षा (Education): यसले व्यक्तिको शैक्षिक स्तर वा साक्षरता को अवस्थालाई जनाउँछ। यस पक्षले ज्ञान प्राप्त गर्ने, सिप विकास गर्ने र चेतनशील नागरिकको रूपमा विकास गर्ने अवस्थालाई देखाउँछ।

१०. प्रश्न: नेपालको मानव विकास सूचकाङ्कमा सुधार गर्नका लागि आवश्यक चार नीतिगत उपायहरू बुँदागत रूपमा प्रस्तुत गर्नुहोस्। (४)

उत्तर: नेपालले मानव विकास सूचकाङ्कमा सुधार गर्नका लागि आवश्यक चार नीतिगत उपायहरू: 

१. शिक्षामा जोड: वैज्ञानिक, प्राविधिक र सिपमूलक शिक्षालाई प्राथमिकता दिने नीति अवलम्बन गर्ने। 

२. स्वास्थ्य पूर्वाधार विकास: पोषण, सरसफाइ र सर्वसुलभ स्वास्थ्य सेवाको विकास गर्ने नीति तय गर्ने। 

३. रोजगारी प्रवर्द्धन: रोजगारीमूलक, स्वरोजगारमूलक र आयआर्जनका कार्यक्रमहरूमा जनतालाई आबद्ध गराउने। 

४. सामाजिक/शासकीय सुधार: शासकीय सुधार, सुशासन र जनसहभागिताको स्तर अभिवृद्धि गर्ने।

११. प्रश्न: मानव विकास सूचकाङ्कले विकासको कुन पक्षमा भएको गुणात्मक प्रगतिलाई देखाउँछ? यसले विकासका लागि कसरी सहयोग गर्छ? (४) 

उत्तर: मानव विकास सूचकाङ्कले विकासको गुणात्मक पक्ष मा भएको प्रगतिलाई देखाउँछ। यो विकासको आर्थिक पक्ष (प्रतिव्यक्ति आय) मात्र नभई सामाजिक तथा शैक्षिक पक्षहरूमा व्यक्तिको समग्र प्रगतिलाई देखाउने सूचक हो।

यसले विकासका लागि निम्न रूपमा सहयोग गर्छ: 

१. यसले मानवीय विकासको आवश्यकता पहिचान गर्न सहयोग गर्दछ। 

२. यसले विकासको अवस्थामा सुधार गर्नुपर्ने पक्षको रणनीति र कार्यक्रम तयार गर्न सहयोग गर्दछ।

१२. प्रश्न: ‘मानव विकास सूचकाङ्क सुधारका लागि रोजगारीका अवसरहरूमा अभिवृद्धि गर्नु आवश्यक छ।’ यस भनाइलाई चार बुँदामा पुष्टि गर्नुहोस्। (४)

उत्तर: मानव विकास सूचकाङ्क (MVS) मा प्रतिव्यक्ति आयको पक्षलाई सुधार गर्न रोजगारीको अवसर अभिवृद्धि गर्नु अत्यावश्यक छ। यसका पुष्टि गर्ने बुँदाहरू: 

१. आर्थिक अवस्थामा सुधार: रोजगारीबाट प्राप्त आयले प्रतिव्यक्ति आय बढाउँछ, जसले जीवनस्तर सुधार गर्न मद्दत गर्छ। 

२. पोषण र स्वास्थ्य पहुँच: आय वृद्धि भएपछि मानिसहरूले पोषणयुक्त खानेकुरा र गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवामा खर्च गर्न सक्छन्, जसले औसत आयु बढाउँछ। 

३. शैक्षिक लगानी: आय बढेपछि अभिभावकले आफ्ना छोराछोरीलाई राम्रो शिक्षा (शैक्षिक स्तर) प्रदान गर्न सक्छन्। 

४. आत्मनिर्भरता र गरिबी निवारण: रोजगारीले व्यक्तिलाई आत्मनिर्भर बनाउँछ र गरिबी घटाउन सहयोग गर्छ, जुन मानव विकासको आधार हो।

१३. प्रश्न: कुनै पनि देशको मानव विकास सूचकाङ्कको अवस्था सुधारोन्मुख छ भन्नका लागि आवश्यक चार सूचकहरू (आधारभूत पक्षहरूमा आधारित) उल्लेख गर्नुहोस्। (४)

उत्तर: मानव विकास सूचकाङ्कको अवस्था सुधारोन्मुख छ भन्नका लागि आवश्यक चार सूचकहरू निम्न हुन्: 

१. सूचकाङ्कको मान १ को नजिक हुनु: सूचकाङ्कको मान ०.७ भन्दा माथि (उच्च मानव विकासको नजिक) हुनुपर्छ। 

२. शैक्षिक स्तरमा वृद्धि: साक्षरता दर, भर्ना दर र गुणस्तरीय शिक्षामा जनताको पहुँच उल्लेख्य रूपमा बढ्नु। 

३. औसत आयुमा वृद्धि: पोषण, सरसफाइ र स्वास्थ्य सेवाको सुधारले गर्दा देशका नागरिकहरूको औसत आयु बढ्नु। 

४. प्रतिव्यक्ति आयमा उल्लेख्य सुधार: रोजगारीमूलक कार्यक्रमका कारण जनताको आयस्तर बढ्नु र आर्थिक अवस्था मजबुत हुनु।

१४. प्रश्न: मानव विकास सूचकाङ्क सुधारका लागि जनचेतना र शासकीय सुधारका कार्यक्रमहरू किन महत्त्वपूर्ण छन्? दुई-दुई बुँदामा व्याख्या गर्नुहोस्। (४)

उत्तर: मानव विकास सूचकाङ्क सुधारका लागि जनचेतना र शासकीय सुधार (Governing reforms) महत्त्वपूर्ण छन्: जनचेतनाको महत्त्व: 

१. विकासमा सक्रिय सहभागिता: जनचेतना अभिवृद्धि हुँदा जनता विकासका कार्यक्रमहरूमा बढी सहभागी हुन्छन् र त्यसको प्रतिफल प्राप्त गर्छन्। 

२. स्वास्थ्य र शिक्षामा सुधारिएको व्यवहार: जनचेतनाले मानिसहरूलाई सरसफाइ, पोषण, र शिक्षाको महत्त्व बुझ्न लगाउँछ, जसले गर्दा औसत आयु र शैक्षिक स्तर सुध्रन्छ।

शासकीय सुधारको महत्त्व: 

१. सुशासन र समावेशीकरण: शासकीय सुधार र सुशासनले मानव अधिकार, समावेशीकरण र जनसहभागिताको स्तर बढाउँछ, जसले विकासलाई दिगो बनाउँछ। 

२. प्रभावकारी कार्यान्वयन: शासकीय सुधारले नीति तथा कार्यक्रमहरूको प्रभावकारी कार्यान्वयन सुनिश्चित गर्छ, जसले शिक्षा, स्वास्थ्य, र आयआर्जनका कार्यक्रमहरू लक्षित समूहसम्म पुग्छन्।

१५. प्रश्न: नेपालले मानव विकास सूचकाङ्क (MVS) मा सुधार गर्न कृषि तथा उद्योग क्षेत्रमा कस्तो नीति लिइनु आवश्यक छ? चार सुझावहरू दिनुहोस्। (४)

उत्तर: मानव विकास सूचकाङ्कलाई प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा सहयोग पुर्‍याउन कृषि तथा उद्योग क्षेत्रमा निम्न नीतिहरू आवश्यक छन् (यो उत्तर प्रतिव्यक्ति आय र रोजगारीको क्षेत्रसँग सम्बन्धित छ): 

१. सिपमूलक र प्राविधिक शिक्षाको उपयोग: वैज्ञानिक, प्राविधिक र सिपमूलक शिक्षालाई कृषि तथा उद्योगको आधुनिकीकरणमा प्रयोग गर्ने। 

२. रोजगारमूलक उद्योग स्थापना: स्वरोजगारमूलक र आयआर्जनका कार्यक्रमहरूलाई प्राथमिकता दिने तथा रोजगारी सिर्जना गर्ने साना तथा मझौला उद्योगहरूको स्थापना गर्ने। 

३. कृषिमा आधुनिकीकरण: कृषिमा निर्वाहमुखी प्रणालीलाई परिवर्तन गरी व्यावसायिक खेतीमा जोड दिने, जसले प्रतिव्यक्ति आय बढाउन सहयोग गर्छ। 

४. आयआर्जनका कार्यक्रम: आयआर्जनका कार्यक्रमहरूमा जनतालाई आबद्ध गराई आर्थिक अवस्था सुधार गर्न जोड दिने।

१६. प्रश्न: मानव विकास सूचकाङ्कको मापनका लागि औसत आयुमा सुधार ल्याउन किन महत्त्वपूर्ण छ? चार कारणहरू उल्लेख गर्नुहोस्। (४)

उत्तर: औसत आयु (Average Lifespan) लाई मानव विकास सूचकाङ्कको एक प्रमुख आयाम मानिन्छ। यसमा सुधार ल्याउनु निम्न कारणले महत्त्वपूर्ण छ: 

१. मानवीय खुसी र सन्तुष्टि: औसत आयुमा सुधारले मानिसहरू स्वस्थ र सुखी जीवनयापन गरिरहेका छन् भन्ने जनाउँछ, जुन विकासको लक्ष्य हो। 

२. उत्पादकत्व वृद्धि: स्वस्थ र दीर्घायु नागरिकहरूले लामो समयसम्म राष्ट्रको आर्थिक क्रियाकलापमा योगदान पुर्‍याउन सक्छन्, जसले उत्पादकत्व बढाउँछ। 

३. स्वास्थ्य अवस्थाको मापन: औसत आयुले देशको स्वास्थ्य सेवा र पोषणको अवस्था कस्तो छ भन्ने स्पष्ट मापन प्रदान गर्छ। 

४. मानवीय पूँजीको विकास: स्वस्थ मानिसहरूले शिक्षा प्राप्त गर्न र सिप विकास गर्न सक्षम हुन्छन्, जसले देशको मानवीय पूँजी (Human Capital) विकासमा सहयोग गर्छ।

१७. प्रश्न: प्रतिव्यक्ति आय (Per Capita Income) लाई मानव विकास सूचकाङ्कको आधार मान्नुका चार कारणहरू स्पष्ट पार्नुहोस्। (४)

उत्तर: प्रतिव्यक्ति आयलाई HDI को आधार मान्नुका कारणहरू निम्न छन्: 

१. आर्थिक पहुँचको मापन: यसले व्यक्तिसँग शिक्षा, स्वास्थ्य, खानपान र राम्रो बसोबासको अवस्थाका लागि खर्च गर्न सक्ने आर्थिक पहुँचको अवस्थालाई प्रतिनिधित्व गर्छ। 

२. जीवनस्तरको प्रतिबिम्ब: उच्च प्रतिव्यक्ति आयले सामान्यतया राम्रो जीवनस्तर, राम्रो पोषण र राम्रो शैक्षिक अवसरहरूसँग सम्बन्ध राख्दछ। 

३. विकासको क्षमताको मापन: प्रतिव्यक्ति आयले व्यक्तिहरूलाई सिप विकास र आफ्नो आर्थिक क्रियाकलाप विस्तार गर्न कत्तिको सक्षम छन् भन्ने देखाउँछ। 

४. अन्य पक्षमा सुधारको आधार: उच्च आयले स्वास्थ्य सेवामा पहुँच र शैक्षिक लगानी बढाउन मद्दत गर्छ, जसले गर्दा औसत आयु र शिक्षाको सूचकाङ्क पनि बढ्छ।

१८. प्रश्न: नेपालले मानव विकास सूचकाङ्कमा आफ्नो स्थान बढाउन नसक्नुमा शैक्षिक क्षेत्रको कमीलाई कसरी जिम्मेवार मान्न सकिन्छ? चार बुँदामा तर्क दिनुहोस्। (४) 

उत्तर: नेपालले MVS मा स्थान बढाउन नसक्नुमा शैक्षिक क्षेत्रको कमी निम्न रूपमा जिम्मेवार छ: 

१. सीमित सिप विकास: परम्परागत शिक्षामा मात्र जोड दिँदा वैज्ञानिक, प्राविधिक र सिपमूलक शिक्षाको कमी भयो, जसले रोजगारीमूलक जनशक्ति उत्पादन गर्न सकेन। 

२. गुणस्तरमा समस्या: शिक्षामा पहुँच बढे पनि गुणस्तरमा सुधार आउन नसक्दा साक्षरता र ज्ञानको स्तरमा अपेक्षित प्रगति हुन सकेन। 

३. चेतना र बुझाइको कमी: गुणस्तरीय शैक्षिक चेतनाको अभावले जनतामा सरसफाइ, पोषण र समावेशीकरणको महत्त्वबारे जनचेतना अभिवृद्धि हुन सकेन। 

४. मानवीय पूँजीको ह्रास: शिक्षाले मानवीय पूँजीको विकास गर्नुपर्नेमा कमजोर शैक्षिक जगका कारण युवाहरूले अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिस्पर्धामा टिक्न सकेनन्।

१९. प्रश्न: मानव विकास सूचकाङ्कलाई सुधार गर्नका लागि समावेशीकरण र जनसहभागिता अभिवृद्धि गर्ने कार्यक्रमहरू किन आवश्यक छन्? चार कारणहरू दिनुहोस्। (४)

उत्तर: मानव विकास सूचकाङ्कलाई सुधार गर्न समावेशीकरण र जनसहभागिता अभिवृद्धि गर्ने कार्यक्रमहरू आवश्यक छन्: 

१. सामाजिक न्याय स्थापना: समावेशीकरणले समाजका सीमान्तकृत वर्गहरूको विकासमा पहुँच सुनिश्चित गर्छ र सामाजिक न्याय कायम गर्छ। 

२. विकासको दिगोपना: जनसहभागिताले विकासका कार्यक्रमहरूमा स्थानीय जनताको अपनत्व बढाउँछ र कार्यक्रमको दिगो कार्यान्वयनमा मद्दत गर्छ। 

३. संसाधनको न्यायोचित वितरण: समावेशीकरणले विकासको प्रतिफल सबै नागरिकसम्म पुगेको सुनिश्चित गर्छ, जसले असमानता घटाउँछ। 

४. सुशासन अभिवृद्धि: जनसहभागिताले पारदर्शिता र जवाफदेहिता बढाउँछ, जसले सुशासन कायम गर्न मद्दत गर्छ, जुन MVS सुधारका लागि अत्यावश्यक छ।

२०. प्रश्न: कुनै देशको मानव विकास सूचकाङ्क (HDI) मापन गरेपछि त्यसको प्रयोग विकास योजना तर्जुमामा कसरी गरिन्छ? चार बुँदामा उल्लेख गर्नुहोस्। (४)

उत्तर: कुनै देशको MVS मापन भएपछि त्यसको प्रयोग विकास योजना तर्जुमामा निम्न रूपमा गरिन्छ: 

१. कमजोर क्षेत्रको पहिचान: MVS ले देखाएको कम स्कोर भएका आयामहरू (जस्तै: शिक्षा वा स्वास्थ्य) लाई प्राथमिकताका आधारमा सुधारका लागि लक्षित गरिन्छ। 

२. नीति तथा रणनीति निर्माण: MVS को नतिजालाई आधार मानेर मानवीय विकासको अवस्थामा सुधार गर्ने दीर्घकालीन र अल्पकालीन रणनीतिहरू तथा कार्यक्रमहरू तयार गरिन्छ। 

३. स्रोतसाधनको आवंटन: सूचकाङ्कमा पछाडि परेका क्षेत्रहरूलाई सुधार गर्नका लागि बजेट तथा स्रोतसाधनको न्यायोचित आवंटन गरिन्छ। 

४. प्रगति मापन र मूल्याङ्कन: आगामी वर्षहरूमा MVS मा भएको परिवर्तनलाई विकास योजनाको सफलता मापन गर्ने आधारको रूपमा प्रयोग गरिन्छ।

एकाई २, पाठ २ ("दिगो विकास") मा आधारित २० वटा अति छोटो प्रश्न (१ अङ्क भार) र तिनका उत्तरहरू:

१. प्रश्न: दिगो विकास (Sustainable Development) भन्नाले के बुझिन्छ? उत्तर: वर्तमानको आवश्यकता पूरा गर्दै भविष्यको पुस्तालाई असर नपर्ने गरी गरिने विकास.

२. प्रश्न: दिगो विकासको अवधारणा विश्वव्यापी रूपमा कहिलेबाट चर्चामा आएको हो? उत्तर: सन् १९८० को दशकबाट चर्चामा आएको हो.

३. प्रश्न: सन् १९७२ मा भएको वातावरणसम्बन्धी सम्मेलनलाई के भनिन्छ? उत्तर: स्टकहोम सम्मेलन भनिन्छ.

४. प्रश्न: दिगो विकासको लक्ष्य कति नजिक भएमा मानवीय आवश्यकताको परिपूर्ति सुनिश्चित हुन्छ? उत्तर: दिगो विकासको लक्ष्य हासिल गर्ने दिशामा प्रगति हुँदै गएमा.

५. प्रश्न: दिगो विकासका प्रमुख आयामहरू कतिवटा छन्? उत्तर: दिगो विकासका प्रमुख छ वटा आयामहरू छन्.

६. प्रश्न: कम प्रदूषणयुक्त प्रविधिको उपयोग गरी विश्व उष्णीकरण कम गर्ने कुरा दिगो विकासको कुन आयाम अन्तर्गत पर्दछ? उत्तर: प्राविधिक आयाम अन्तर्गत पर्दछ.

७. प्रश्न: आर्थिक स्रोत र साधनमा वृद्धि गरी गरिबी निवारण र समता कायम गर्ने दिगो विकासको कुन आयाम हो? उत्तर: आर्थिक आयाम हो.

८. प्रश्न: समावेशीकरण, सुशासन, र जनसहभागिता अभिवृद्धि गर्ने दिगो विकासको कुन आयाम हो? उत्तर: शासकीय तथा राजनीतिक आयाम.

९. प्रश्न: दिगो विकासको एक मुख्य उद्देश्य लेख्नुहोस्। उत्तर: प्राकृतिक स्रोत र साधनको संरक्षण एवं सावधानीपूर्ण उपयोग गर्ने. (वा) वातावरणको प्रभावकारी संरक्षण गर्ने.

१०. प्रश्न: दिगो विकास प्रवर्द्धनका लागि विकासका आयोजना कस्तो हुनुपर्छ? उत्तर: दिगो विकासका आयोजनाले गरिबी निवारण र उत्पादकत्व बढाउनेतर्फ परिलक्षित हुनुपर्छ.

११. प्रश्न: समावेशीकरण, सुशासन र जनसहभागिता कायम गर्ने दिगो विकासको कुन आयाम हो? उत्तर: शासकीय तथा राजनीतिक आयाम हो.

१२. प्रश्न: दिगो विकासको मानवीय आयामले भविष्यका लागि कुन कुरा सुनिश्चित गर्छ? उत्तर: भविष्य सुनिश्चित गर्ने र संस्कृतिको संरक्षण गर्ने.

१३. प्रश्न: सांस्कृतिक विविधताको उपयोग र सांस्कृतिक हस्तान्तरण गर्ने दिगो विकासको कुन आयाम हो? उत्तर: सांस्कृतिक आयाम हो.

१४. प्रश्न: विकासका गतिविधिहरू सञ्चालन गर्दा वातावरणीय सन्तुलनको पक्षलाई समेत ध्यान दिनु किन आवश्यक छ? उत्तर: दिगो विकास कायम राख्नका लागि.

१५. प्रश्न: नेपालले दिगो विकासका लागि निर्माण गरेका व्यवस्था कुन-कुन हुन्? (एउटा उदाहरण दिनुहोस्) उत्तर: नेपालले संवैधानिक, नीतिगत तथा कानुनी व्यवस्थाहरूको निर्माण गरेको छ.

१६. प्रश्न: दिगो विकासको कुन आयामले सामाजिक न्याय र सशक्तीकरणमा जोड दिन्छ? उत्तर: सामाजिक आयामले जोड दिन्छ.

१७. प्रश्न: सन् २००० मा संयुक्त राष्ट्र सङ्घले कुन लक्ष्यलाई स्वीकार गरेको थियो? उत्तर: सहस्राब्दी विकास लक्ष्य (Millennium Development Goals).

१८. प्रश्न: वातावरण संरक्षण कोष र जैविक विविधता संरक्षण कोषको स्थापना गर्नु कुन नीतिको कार्यान्वयन हो? उत्तर: वातावरण संरक्षण तथा दिगो विकास सम्बन्धी नीतिको कार्यान्वयन हो.

१९. प्रश्न: दिगो विकासको कुन आयामले विकास र वातावरणको सन्तुलनलाई प्राथमिकता दिन्छ? उत्तर: वातावरणीय आयामले.

२०. प्रश्न: दिगो विकास सुनिश्चित गर्न विकासको कार्य कहाँसम्म समर्पित हुनुपर्छ? उत्तर: सामाजिक र सांस्कृतिक दिगोपनामा समर्पित हुनुपर्छ.

एकाइ २, पाठ २: दिगो विकास (४ अङ्कभारका २० छोटा प्रश्नहरू)

Q1. दिगो विकास भन्नाले के बुझिन्छ? यसको अवधारणालाई स्पष्ट पार्नुहोस्।

उत्तर: दिगो विकास भन्नाले प्राकृतिक साधनहरूको समुचित उपयोग गरी मानवीय आवश्यकताहरूको पूर्ति गर्ने र भावी पुस्तालाई समेत ती साधनहरू उपभोग गर्नबाट वञ्चित नगर्ने गरी गरिने विकास हो। विकासका गतिविधिहरू र गतिलाई वर्तमानको आवश्यकता पूरा गर्दै भविष्यको पुस्ताको लागि पनि सुनिश्चित गर्ने अवधारणा नै दिगो विकास हो। दिगो विकासको उद्देश्य प्रकृति र विकासबीच सन्तुलन कायम गर्नु हो।

Q2. दिगो विकासको 'वातावरणीय आयाम' अन्तर्गत के कस्ता कुराहरू पर्दछन्? लेख्नुहोस्।

उत्तर: दिगो विकासको वातावरणीय आयाम अन्तर्गत निम्न कुराहरू पर्दछन्:

1. विकास र वातावरणको सन्तुलनबीच घनिष्ट सम्बन्ध स्थापित गर्ने।

2. उत्पादनका स्रोतहरूमध्ये पुनः उत्पादन, नवीकरण, र पुनः आविष्कार गर्न सकिने प्राकृतिक साधनको उपयोग गर्ने पक्ष।

3. वातावरणको संरक्षण, प्रदूषण नियन्त्रण र पारिस्थितिकीय प्रणालीको व्यवस्थापन गर्ने कार्यहरू पर्दछन् (स्रोतमा अप्रत्यक्ष रूपमा निहित)।

Q3. दिगो विकासको महत्त्वलाई चार बुँदामा उल्लेख गर्नुहोस्।

उत्तर: दिगो विकासको महत्त्व निम्न बुँदामा उल्लेख गर्न सकिन्छ:

1. मानवीय आवश्यकताको पूर्ति: यसले प्राकृतिक साधनको समुचित उपयोग गरी विकासमार्फत मानवीय आवश्यकताको पूर्ति गर्न सहयोग गर्दछ।

2. भावी पुस्ताको हित संरक्षण: यसले वर्तमानका साथसाथै भावी पुस्ताले समेत सहज रूपमा विकासको प्रतिफल प्राप्त गर्न सक्ने सुनिश्चितता प्रदान गर्दछ।

3. वातावरण संरक्षण: दिगो विकासले विकासका कार्य गर्दा प्राकृतिक साधनको संरक्षण र स्रोतको समुचित उपयोग गर्न जोड दिन्छ, जसले वातावरणको विनाश रोक्दछ।

4. समता र सामाजिक न्याय: यसले समतामूलक विकासको माध्यमबाट गरीबी निवारण र सामाजिक समृद्धि हासिल गर्न मद्दत गर्दछ।

Q4. दिगो विकासको 'सामाजिक आयाम' को व्याख्या गर्नुहोस्।

उत्तर: दिगो विकासको सामाजिक आयामले वितरण र पुनः वितरण प्रक्रियामा न्यायोचित प्रक्रियाको अवलम्बन गरी सामाजिक न्याय र सशक्तिकरण गर्ने जस्ता कुरा समेट्दछ। यस आयामले विकासबाट प्राप्त लाभ सबै व्यक्ति र समुदायमा समान रूपमा वितरण हुनुपर्छ भन्ने सुनिश्चित गर्दछ।

Q5. नेपालमा दिगो विकासको सन्दर्भमा भएका संवैधानिक व्यवस्था के छन्? उल्लेख गर्नुहोस्।

उत्तर: नेपालमा दिगो विकासको सन्दर्भमा भएका संवैधानिक व्यवस्थाहरू निम्न छन्:

1. नेपालको संविधानमा वातावरण तथा दिगो विकाससम्बन्धी सन्तुलन मिलाउने गरी कानूनी व्यवस्था गर्ने प्रावधान उल्लेख गरिएको छ।

2. प्राकृतिक साधन स्रोतको संरक्षण, संवर्धन र उपयोगसम्बन्धी नीतिअन्तर्गत विविध व्यवस्था गरिएका छन्।

3. नेपालले वातावरण संरक्षण कोष र जैविक विविधता संरक्षण कोष को स्थापनासमेत दिगो विकाससम्बन्धी नीतिको निर्माण र कार्यान्वयनमा ध्यान दिएको छ।

Q6. दिगो विकासका चारवटा मुख्य उद्देश्यहरू के के हुन्? सूची तयार गर्नुहोस्।

उत्तर: दिगो विकासका चारवटा मुख्य उद्देश्यहरू निम्न छन्:

1. वातावरणको प्रभावकारी संरक्षण गर्ने।

2. प्राकृतिक स्रोत र साधनको सदुपयोग एवं सावधानीपूर्ण उपयोग गर्ने।

3. गरीबी निवारणमा सहयोग गर्ने तथा सामाजिक समृद्धि हासिल गर्ने।

4. सुशासन र सामाजिक न्याय स्थापित गर्ने।

Q7. दिगो विकासको 'आर्थिक आयाम' ले कुन कुरामा जोड दिन्छ?

उत्तर: दिगो विकासको आर्थिक आयामले निम्न कुरामा जोड दिन्छ:

1. आर्थिक स्रोत र साधनमाथि सबैको पहुँच वृद्धि गरी गरीबी निवारण गर्ने।

2. समता कायम राख्ने।

3. आर्थिक वृद्धि हासिल गर्दै आयोजनाहरूलाई उत्पादनमा जोड दिने (स्रोतमा अप्रत्यक्ष रूपमा निहित)।

Q8. दिगो विकासलाई बढावा दिनका लागि गर्नुपर्ने कुनै चार उपायहरू प्रस्तुत गर्नुहोस्।

उत्तर: दिगो विकासलाई प्रवर्द्धन गर्नका लागि निम्न चार उपायहरू अपनाउन सकिन्छ:

1. स्रोत र साधनको विवेकपूर्ण प्रयोग गर्नु।

2. समानता र पर्यावरणीय सन्तुलन का पक्षलाई समेत ध्यान दिनु।

3. पृथ्वीको भार वहन क्षमता र जनसङ्ख्या वृद्धिको गतिविधिबीच तालमेल मिलाएर विकासलाई सुनिश्चित गर्नु।

4. सांस्कृतिक र धार्मिक भावनाको सम्मान गर्दै विकासका कार्यक्रम सञ्चालन गर्नु।

Q9. दिगो विकासको 'सांस्कृतिक आयाम' ले के प्रतिनिधित्व गर्दछ?

उत्तर: दिगो विकासको सांस्कृतिक आयामले निम्न कुराहरू प्रतिनिधित्व गर्दछ:

1. संस्कृतिहरूमा रहेका विविधता तथा मूल्य मान्यताको उपयोग गर्ने।

2. सांस्कृतिक विकास गर्ने।

3. सांस्कृतिक हस्तान्तरण गर्ने पक्षलाई प्रतिनिधित्व गर्दछ।

Q10. दिगो विकासको सन्दर्भमा विश्वव्यापी प्रयासको सुरुवात कहिलेदेखि भयो? कुनै दुई विश्वव्यापी प्रयास उल्लेख गर्नुहोस्।

उत्तर: दिगो विकासको सन्दर्भमा विश्वव्यापी प्रयासको सुरुवात सन् १९७२ को दशकदेखि भयो। यससँग सम्बन्धित दुई विश्वव्यापी प्रयासहरू निम्न छन्:

1. सन् १९७२ मा संयुक्त राष्ट्र संघको वातावरण सम्मेलन (स्टकहोम)।

2. सन् १९९२ मा संयुक्त राष्ट्र संघको महासभाले आयोजना गरेको पृथ्वी सम्मेलन (रियो), जसले वातावरण र दिगो विकासतर्फ विश्वको पहिलो सामूहिक चासो देखायो।

Q11. दिगो विकासका 'प्राविधिक आयाम' को महत्त्व स्पष्ट पार्नुहोस्।

उत्तर: दिगो विकासको प्राविधिक आयामको महत्त्व निम्न छ:

1. यसले कम प्रदूषणयुक्त प्रविधिको उपयोग गर्न सिकाउँछ।

2. यसले विश्व तापमान (Global Warming) लाई कम गर्ने कुरालाई प्रतिनिधित्व गर्दछ।

3. यसले स्वच्छ र हरित प्रविधिको प्रयोगलाई प्रोत्साहन दिन्छ (स्रोतमा अप्रत्यक्ष रूपमा निहित)।

Q12. दिगो विकासको 'मानवीय आयाम' अन्तर्गत पर्ने विषयवस्तुहरू के के हुन्?

उत्तर: दिगो विकासको मानवीय आयाम अन्तर्गत पर्ने विषयवस्तुहरू निम्न छन्:

1. विकासका क्रियाकलापले व्यक्तिको जीवन सहज पुर्‍याउने सुनिश्चित गर्ने।

2. भविष्य सुनिश्चित गर्ने।

3. सांस्कृतिक संरक्षण गर्ने।

4. विकास र समृद्धिका लागि आवाज बुलन्द गर्ने वातावरण सिर्जना गर्ने।

Q13. रामअवतारको गाउँ (चमेली गाउँ) मा गएको पहिरोको मुख्य कारण के थियो भनी छलफलबाट निष्कर्ष निकालिएको छ?

उत्तर: चमेली गाउँको पहिरोको विषयमा गरिएको छलफलबाट गाउँलेहरू स्वयंले नै पहिरो जानुको मुख्य जिम्मेवार रहेको निष्कर्ष निकालिएको थियो। उनीहरूले निम्न कार्यहरू पहिरो जानुको कारण मानेका थिए:

1. जङ्गलबाट काठ काटेको।

2. पातपतिङ्गर नउठाएको।

3. प्राकृतिक स्रोत साधनको अविवेकपूर्ण दोहन गरेको।

Q14. दिगो विकासको 'शासकीय वा राजनीतिक आयाम' अन्तर्गत के कस्ता पक्षहरू पर्दछन्?

उत्तर: दिगो विकासको शासकीय वा राजनीतिक आयाम अन्तर्गत निम्न पक्षहरू पर्दछन्:

1. वैधानिक सरकार र जनप्रतिनिधित्वमूलक सरकारको स्थापना।

2. केन्द्रीकृत शासन प्रणाली (वा विकेन्द्रीकृत शासन प्रणाली, स्रोतको नेपाली पाठमा 'विकेन्द्रीकृत शासन प्रणाली' उल्लेख छ) कायम गर्ने कुरा।

3. दिगो शासनका लागि आवश्यक कानून निर्माण गर्ने र कार्यान्वयन गर्ने (स्रोतमा अप्रत्यक्ष रूपमा निहित)।

Q15. प्राकृतिक स्रोत साधनको उपयोग तथा संरक्षणका लागि नेपालमा कस्ता कानूनी व्यवस्था गरिएका छन्?

उत्तर: नेपालमा प्राकृतिक स्रोत साधनको उपयोग तथा संरक्षणका लागि निम्न कानूनी व्यवस्था गरिएका छन्:

1. वातावरण संरक्षण ऐन तथा नियमावली को व्यवस्था।

2. वातावरण संरक्षण कोष को स्थापना।

3. जैविक विविधता संरक्षण कोष को स्थापना।

4. प्राकृतिक साधन स्रोतको संरक्षण, संवर्धन र उपयोगसम्बन्धी नीति अन्तर्गत विविध व्यवस्था गरिएका छन्।

Q16. दिगो विकास किन आवश्यक छ? कुनै चार कारण दिनुहोस्।

उत्तर: दिगो विकास आवश्यक हुनुका चार कारणहरू निम्न छन्:

1. यसले प्राकृतिक साधनहरूको अव्यवस्थित दोहन रोक्न मद्दत गर्दछ।

2. यसले मानवीय आवश्यकताको पूर्ति गर्दै वातावरण र विकासबीच सन्तुलन कायम गर्दछ।

3. यसले गरीबी निवारण गरी सामाजिक न्याय स्थापित गर्न सहयोग गर्दछ।

4. यसले वर्तमानको विकासले भावी पुस्ताको विकासको अधिकार मा असर नपरोस् भन्ने सुनिश्चित गर्दछ।

Q17. 'दिगो विकासको लागि समानता र पर्यावरणीय सन्तुलन दुवैमा ध्यान दिनुपर्छ।' यस भनाईको पुष्टि गर्नुहोस्।

उत्तर: दिगो विकासको प्रवर्द्धन गर्न समानतामूलक विकासको अवधारणामा ध्यान दिनुपर्छ, जसले विकासका लाभहरू सबैमा समान रूपमा वितरण होस् भन्ने सुनिश्चित गर्दछ। यसका साथै पर्यावरणीय सन्तुलन लाई पनि ध्यान दिनुपर्छ ताकि प्राकृतिक साधनको संरक्षण होस् र विकासका गतिविधिले वातावरणमा नकारात्मक असर नपरोस्। यी दुई पक्षबीच तालमेल मिलाउँदा मात्र दीर्घकालीन र समतामूलक विकास सम्भव हुन्छ।

Q18. दिगो विकासले गरीबी निवारणमा कसरी सहयोग गर्छ?

उत्तर: दिगो विकासले निम्न माध्यमबाट गरीबी निवारणमा सहयोग गर्छ:

1. दिगो विकासको एक उद्देश्य नै गरीबी निवारणमा सहयोग गर्नु र सामाजिक समृद्धि हासिल गर्नु हो।

2. यसको आर्थिक आयाम ले आर्थिक स्रोत र साधनमाथि सबैको पहुँच बढाउन र समता कायम गर्न सहयोग गर्दछ।

3. यसले प्राकृतिक स्रोत साधनको दिगो उपयोगमार्फत उत्पादन र रोजगारी का अवसरहरू सिर्जना गर्न मद्दत गर्दछ (स्रोतमा अप्रत्यक्ष रूपमा निहित)।

Q19. संयुक्त राष्ट्र संघको महासभाले सन् २००७ पछि दिगो विकास सम्बन्धमा गरेको एक महत्त्वपूर्ण अभियान उल्लेख गर्नुहोस्।

उत्तर: सन् २००७ पछि विश्वमा जलवायु परिवर्तनबाट परेको प्रभाव न्यूनीकरण गर्ने विश्वव्यापी अभियान भएको छ। यस अभियानले दिगो विकासका लक्ष्यहरूलाई जलवायु परिवर्तनको सन्दर्भमा प्राथमिकता दिएको छ।

Q20. दिगो विकासको लागि 'स्रोत र साधनको विवेकपूर्ण प्रयोग' किन आवश्यक छ? स्पष्ट पार्नुहोस्।

उत्तर: दिगो विकासका लागि स्रोत र साधनको विवेकपूर्ण प्रयोग आवश्यक छ किनकि स्रोत साधनको अव्यवस्थित दोहनले भावी पुस्ताको लागि ती साधनको उपलब्धतामा कमी ल्याउँछ। विवेकपूर्ण प्रयोग गर्नाले साधनहरूलाई अधिकतम उपयोग गर्न सकिन्छ र भावी पुस्ताले समेत सहज रूपमा प्राप्त गर्न सक्ने वातावरण सिर्जना हुन्छ। यो दिगो विकासलाई प्रवर्द्धन गर्ने प्रमुख उपायमध्ये एक हो।

एकाइ २, पाठ ३ ('नेपालमा सङ्घीयता' / Federalism in Nepal) मा आधारित २५ ओटा १ अंकका अति छोटो प्रश्न र तिनका उत्तरहरू 

१. प्रश्न: नेपालमा सङ्घीय शासन प्रणाली कहिलेदेखि लागू भयो? 

उत्तर: वि.सं. २०६३ जेठ १५ गतेदेखि ।

२. प्रश्न: हाल नेपालमा सङ्घीयता अनुसार कतिओटा प्रदेश रहेका छन्? उत्तर: ७ ओटा प्रदेश ।

३. प्रश्न: हाल नेपालमा सङ्घीयता अनुसार कतिओटा स्थानीय तह रहेका छन्? उत्तर: ७५३ स्थानीय तह ।

४. प्रश्न: नेपालको सङ्घीय संरचनामा कति तहका सरकारहरू रहेका छन्? 

उत्तर: सङ्घ, प्रदेश र स्थानीय तह गरी तीन तहका सरकार रहेका छन् ।

५. प्रश्न: सङ्घीय शासन प्रणालीको मुख्य विशेषता अन्तर्गत राज्यको सत्ता र सार्वभौमसत्ताको के गरिन्छ? 

उत्तर: राज्यको सत्ता र सार्वभौमसत्ताको अधिकार विभाजन गरिन्छ ।

६. प्रश्न: सङ्घीयताले नेपालको कुन कुन विविधतालाई आत्मसात् गरेको छ? 

उत्तर: देशको सामाजिक र सांस्कृतिक पहिचानका आधारमा रहेको विविधतालाई आत्मसात् गरेको छ ।

७. प्रश्न: सङ्घीयताले जनतालाई सेवा सुविधा प्रदान गर्नमा कस्तो योगदान पुर्‍याउँछ? 

उत्तर: जनताले सहज रूपमा सेवा सुविधा प्राप्त गर्न मद्दत पुग्छ ।

८. प्रश्न: सङ्घीय प्रणालीले विकासमा कस्तो किसिमको सहभागितालाई बढावा दिन्छ?

उत्तर: जनताको सक्रिय सहभागितालाई बढावा दिन्छ ।

९. प्रश्न: सङ्घीयताले देशमा कस्तो लोकतन्त्रको विकास गर्न सहयोग पुर्‍याएको छ? 

उत्तर: समावेशी लोकतन्त्र ।

१०. प्रश्न: सङ्घीयताले स्थानीय तहमा स्रोत र साधनको अधिकतम परिचालन हुनुको मुख्य फाइदा के हो? 

उत्तर: प्रदेशहरूबीच प्रतिस्पर्धा बढ्नु ।

११. प्रश्न: सङ्घीय प्रणालीमा पछि परेका वा पारिएकालाई राज्यले कसरी समेट्ने काम गरेको हुन्छ? 

उत्तर: उनीहरूको अधिकार र स्वामित्वको सुनिश्चितता गरेर ।

१२. प्रश्न: सङ्घीयताले जनप्रतिनिधिहरूलाई कस्तो भूमिकामा क्रियाशील बनाउन आवश्यक छ? 

उत्तर: जनताका सेवकका रूपमा क्रियाशील बनाउन ।

१३. प्रश्न: विकास र समृद्धिका लागि आत्मनिर्भरता तथा स्वावलम्बन बढाउन कुन शासन प्रणालीले सहयोग गर्छ? 

उत्तर: सङ्घीयताले ।

१४. प्रश्न: सङ्घीय कार्यपालिकाको एक प्रमुख प्रशासनिक कार्य उल्लेख गर्नुहोस्। 

उत्तर: दैनिक प्रशासन सञ्चालन गर्ने ।

१५. प्रश्न: सङ्घीय कार्यपालिकाको सुरक्षासम्बन्धी मुख्य कार्य उल्लेख गर्नुहोस्। 

उत्तर: राष्ट्रिय हित, सुरक्षा, राष्ट्रिय नीति र परराष्ट्र नीतिको व्यवस्थापन गर्ने ।

१६. प्रश्न: प्रदेश तथा स्थानीय सरकारहरूले विशेष गरी कुन क्षेत्रका पूर्वाधार निर्माण गर्ने अपेक्षा गरिन्छ? 

उत्तर: स्वास्थ्य, शिक्षा, खानेपानी, बिजुली, सञ्चार लगायतका विकासका पूर्वाधार ।

१७. प्रश्न: सङ्घीयताले समावेशिता र सामाजिक न्यायलाई कसरी आधार प्रदान गरेको छ? 

उत्तर: मूल मर्मलाई आत्मसात् गरी सुशासन र अवसरको न्यायोचित वितरणलाई क्रियाशील बनाएर ।

१८. प्रश्न: सङ्घीयताले कुन कुन पहिचानलाई प्रोत्साहन दिन्छ? 

उत्तर: जातीय, भाषिक र सांस्कृतिक पहिचानलाई ।

२०. प्रश्न: सङ्घीयताले समाजमा विद्यमान कुन समस्याको व्यवस्थापनका लागि आधार प्रदान गर्दछ? 

उत्तर: सामाजिक द्वन्द्वको व्यवस्थापन ।

२१. प्रश्न: सङ्घीय प्रणालीमा विकासका स्रोतसाधनको समुचित उपयोगले कुन सन्तुलन कायम गर्न मद्दत पुर्‍याउँछ? 

उत्तर: प्रादेशिक सन्तुलन ।

२२. प्रश्न: सङ्घीयताको कार्यान्वयनले जनताको सहभागिता किन बढ्छ? 

उत्तर: विकासका क्रियाकलापमा जनता संलग्न गराउने हुँदा ।

२३. प्रश्न: सङ्घीय प्रणाली अन्तर्गत द्रुतगतिमा हुने विकासलाई कसले प्रोत्साहन गर्दछ? 

उत्तर: राष्ट्रिय विकासलाई प्रोत्साहित गर्ने क्रममा सङ्घीय एकाइहरूले ।

२४. प्रश्न: सङ्घीय व्यवस्थामा प्रदेशहरूलाई कानुन निर्माण गर्न सहज होस् भनी कसले वातावरण निर्माण गर्न आवश्यक छ? 

उत्तर: सङ्घ (केन्द्र सरकार) ले ।

२५. प्रश्न: परराष्ट्र नीति तथा वैदेशिक सम्बन्ध विस्तार गर्ने कार्य कुन तहको सरकारको जिम्मेवारी हो? उत्तर: केन्द्र सरकारको ।

 एकाइ २, पाठ ३ ('नेपालमा सङ्घीयता' / Federalism in Nepal) मा आधारित ४ अंकका २० ओटा ४ अङ्कका प्रश्न र तिनका उत्तरहरू

१. प्रश्न: सङ्घीयताको अवधारणा स्पष्ट पार्दै नेपालमा सङ्घीयता लागू हुनुका मुख्य ४ आधारहरू उल्लेख गर्नुहोस्।

उत्तर: सङ्घीयता भन्नाले देशको राज्य सत्ता र सार्वभौमसत्तालाई सङ्घ, प्रदेश र स्थानीय तह गरी विभिन्न तहका सरकारहरूबीच अधिकार विभाजन गरी शासन सञ्चालन गर्ने प्रणाली हो । नेपालमा सङ्घीयता लागू हुनुका मुख्य आधारहरू:

• लामो समयदेखि चल्दै आएका आन्दोलनहरूको उपलब्धिलाई संस्थागत गर्नु, जसको सुरुवात वि.सं. २०६३ जेठ १५ गते भएको थियो ।

• नेपालको सामाजिक र सांस्कृतिक पहिचान तथा विविधतालाई आत्मसात् गर्नु, जसले सबै वर्गलाई समेट्छ।

• क्षेत्रीय तथा प्रादेशिक विकासको अवधारणालाई आत्मसात् गरी देशको विकासमा सन्तुलन कायम गर्नु ।

• राज्यको स्रोतसाधन, अधिकार र अवसरहरूको न्यायोचित वितरण सुनिश्चित गर्नु ।

२. प्रश्न: नेपालमा सङ्घीय शासन प्रणाली लागू भएपछि देखिएका कुनै चार सकारात्मक परिवर्तनहरू उल्लेख गर्नुहोस्। 

उत्तर: सङ्घीयता लागू भएपछि देखिएका सकारात्मक परिवर्तनहरू:

• देशमा समावेशी लोकतन्त्रको विकास गर्न सहयोग पुगेको छ ।

• जनताले सहज रूपमा सेवा सुविधा प्राप्त गर्न मद्दत पुगेको छ, किनकि सरकार जनताको नजिक पुगेको छ।

• विकास र समृद्धिका लागि आत्मनिर्भरता तथा स्वावलम्बन बढाउन सङ्घीयताले टेवा पुऱ्याएको छ ।

• विकासमा पछि परेका वा पारिएकालाई राज्यले उनीहरूको अधिकार र स्वामित्व सुनिश्चित गरी समेट्ने काम गरेको छ ।

३. प्रश्न: सङ्घीयताको सफल कार्यान्वयनले राष्ट्रिय विकासमा पुग्ने कुनै चार महत्त्वपूर्ण योगदानहरू लेख्नुहोस्। 

उत्तर: सङ्घीयताले राष्ट्रिय विकासमा पुऱ्याउने योगदानहरू:

• सङ्घीय एकाइहरूमा स्रोत र साधनको अधिकतम परिचालन हुनुका साथै प्रदेशहरूबीच प्रतिस्पर्धा बढ्छ।

• प्रादेशिक सन्तुलन कायम भई समग्र देशको विकासको अवधारणालाई सहयोग गर्दछ ।

• जनताको सक्रिय सहभागितामा विकासका क्रियाकलाप सञ्चालन हुने हुँदा राष्ट्रिय विकासलाई प्रोत्साहित गर्दछ।

• प्रदेश तथा स्थानीय सरकारहरूले स्थानीय आवश्यकता अनुसार शिक्षा, स्वास्थ्य लगायतका पूर्वाधार निर्माण गर्ने प्रयास गर्दछन् ।

४. प्रश्न: सङ्घीय प्रणालीले नेपालको सामाजिक तथा सांस्कृतिक विविधताको व्यवस्थापनमा कसरी सहयोग पुऱ्याउँछ? कुनै चार बुँदामा व्याख्या गर्नुहोस्। 

उत्तर: सङ्घीय प्रणालीले विविधताको व्यवस्थापनमा निम्न रूपमा सहयोग गर्छ:

• सङ्घीयताले देशको सामाजिक र सांस्कृतिक पहिचानका आधारमा विविधतालाई पहिचान गरी समेट्ने काम गर्दछ।

• यसले जातीय, भाषिक र सांस्कृतिक पहिचानलाई प्रोत्साहन दिई सबै नागरिकलाई राष्ट्रियताको मूल प्रवाहमा जोड्छ ।

• सङ्घीयताले समावेशिता र सामाजिक न्यायको आधार तयार गरी समाजमा विद्यमान सामाजिक द्वन्द्वको व्यवस्थापनमा मद्दत गर्छ ।

• तीन तहको सरकारमा जनप्रतिनिधिहरूको समावेशी उपस्थिति सुनिश्चित गर्दछ, जसले विभिन्न समूहका भावनाहरूलाई समेट्छ ।

५. प्रश्न: सङ्घीय (केन्द्र) कार्यपालिकाको प्रमुख प्रशासनिक तथा कूटनीतिक कार्यहरू कुनै चार बुँदामा उल्लेख गर्नुहोस्। 

उत्तर: सङ्घीय कार्यपालिकाका प्रमुख कार्यहरू:

• दैनिक प्रशासन सञ्चालन गर्ने र राज्यमा सुशासन कायम राख्ने ]।

• राष्ट्रिय हित, सुरक्षा, र राष्ट्रिय नीतिको व्यवस्थापन गर्ने ।

• परराष्ट्र नीति तथा वैदेशिक सम्बन्ध विस्तार गर्ने ।

• आवश्यकतानुसार सन्धि सम्झौता गर्ने र कूटनीतिक पदमा नियुक्ति गर्ने ।

६. प्रश्न: सङ्घीय प्रणालीमा प्रदेश र स्थानीय सरकारले विकासका पूर्वाधार निर्माणका लागि निर्वाह गर्ने कुनै चार भूमिकाहरूको सूची तयार गर्नुहोस्। 

उत्तर: प्रदेश र स्थानीय सरकारका पूर्वाधार विकासमा भूमिकाहरू:

• प्रदेशिक तथा स्थानीय स्तरमा स्वास्थ्य, शिक्षा जस्ता आधारभूत सेवाको विकास गर्ने [३८]।

• खानेपानी, बिजुली र सञ्चार लगायतका विकासका पूर्वाधार निर्माण गर्ने प्रयास गर्ने [३८]।

• स्थानीय स्रोत र साधनको पहिचान र उपयोग गरेर स्थानीय विकासमा मद्दत पुऱ्याउने [३६]।

• विकासका क्रियाकलापमा जनतालाई सक्रिय सहभागी गराई स्थानीय विकासको स्वामित्व प्रदान गर्ने [३७]।

७. प्रश्न: सङ्घीयताले जनप्रतिनिधि र जनताबीचको सम्बन्धलाई कसरी बलियो बनाउन मद्दत गर्छ? कुनै चार कारण दिनुहोस्। उत्तर: सङ्घीयताले जनप्रतिनिधि र जनताबीचको सम्बन्ध बलियो बनाउन मद्दत गर्ने कारणहरू:

• सङ्घीयताले जनतालाई सरकारको नजिक पुऱ्याउँछ र सेवा सुविधा प्राप्त गर्न सहज बनाउँछ [३८, ३६]।

• जनप्रतिनिधिहरूलाई जनताका सेवकका रूपमा क्रियाशील बनाउन सहयोग पुग्छ [३८]।

• विकास र परिवर्तनका क्रियाकलापमा जनताको सक्रिय सहभागिता हुने हुँदा सरकारप्रति अपनत्वको भावना बढ्छ [३७]।

• स्थानीय तहको सरकार गठनले विकासको स्वामित्व जनताको हातमा पुर्‍याउँछ, जसले जनप्रतिनिधिहरूको जवाफदेहिता बढाउँछ [३७]।

८. प्रश्न: सङ्घीयताको सफल कार्यान्वयनमा नागरिकहरूले निर्वाह गर्नुपर्ने कुनै चार महत्त्वपूर्ण भूमिकाहरू उल्लेख गर्नुहोस्। उत्तर: सङ्घीयताको सफल कार्यान्वयनका लागि नागरिकको भूमिकाहरू:

• सङ्घीय प्रणालीलाई बुझ्ने र जनजागरुकता अभिवृद्धि गर्न सक्रिय हुनुपर्छ [३७]।

• सुशासन, शान्ति र अमनचयन कायम गर्नका लागि सक्रिय भूमिका निर्वाह गर्नुपर्छ [३७]।

• विकासका क्रियाकलापमा जनताको सक्रिय सहभागिता सुनिश्चित गर्नुपर्छ [३६, ३७]।

• जनप्रतिनिधिहरूलाई जनताको सेवकको रूपमा क्रियाशील बनाउन निरन्तर खबरदारी गर्नुपर्छ [३८]।

९. प्रश्न: सङ्घीय प्रणालीमा प्रादेशिक सन्तुलन कायम गर्न तथा सामाजिक न्याय स्थापना गर्न के कस्ता पक्षहरूमा ध्यान दिनुपर्छ? कुनै चार बुँदामा उल्लेख गर्नुहोस्। उत्तर: प्रादेशिक सन्तुलन र सामाजिक न्याय स्थापनाका लागि ध्यान दिनुपर्ने पक्षहरू:

• सङ्घीयताको मूल मर्मलाई आत्मसात् गरी सुशासन कायम राख्नुपर्छ [३७]।

• प्रादेशिक सन्तुलन कायम गर्न विकासका स्रोतसाधनहरूको समुचित उपयोग मा जोड दिनुपर्छ [३६]।

• अवसरको न्यायोचित वितरण र समावेशीकरणलाई क्रियाशील बनाउनुपर्छ [३७]।

• सामाजिक तथा आर्थिक रूपमा पछि पारिएकाको अधिकार र स्वामित्वको सुनिश्चितता गर्नुपर्छ [३८]।

१०. प्रश्न: सङ्घीयताले सामाजिक द्वन्द्व व्यवस्थापनमा कसरी आधार प्रदान गर्दछ? कुनै चार बुँदामा उल्लेख गर्नुहोस्। उत्तर: सङ्घीयताले सामाजिक द्वन्द्व व्यवस्थापनमा आधार प्रदान गर्ने तरिकाहरू:

• यसले जातीय, भाषिक र सांस्कृतिक पहिचानलाई प्रोत्साहन दिई समाजमा विद्यमान विविध समूहको भावनालाई समेट्छ [३७]।

• सामाजिक न्याय र समावेशिताको आधार तयार गरी सबै समुदायलाई राज्यको मूल प्रवाहमा जोड्छ [३७]।

• पहिचान र समावेशीकरणका आधारमा सबैको अधिकार र स्वामित्व सुनिश्चित गर्छ, जसले द्वन्द्वको सम्भावनालाई कम गर्छ [३७, ३८]।

• विभिन्न तहमा सरकारको स्थापना गरी राजनीतिक समस्या समाधानका लागि सुदृढ वातावरण सिर्जना गर्छ [३७]।

११. प्रश्न: 'सङ्घीय शासन प्रणालीले प्रदेशहरूलाई आत्मनिर्भरता र स्वावलम्बनतर्फ उन्मुख गराउँछ।' यस भनाइको पुष्टि कुनै चार तर्कसहित गर्नुहोस्। उत्तर: सङ्घीयताले प्रदेशहरूलाई आत्मनिर्भर बनाउने तर्कहरू:

• प्रदेश सरकारहरूलाई विकास र समृद्धिका लागि आत्मनिर्भरता तथा स्वावलम्बन बढाउन प्रोत्साहित गर्छ [३८]।

• प्रदेशहरूबीच विकास र प्रगतिको स्वस्थ प्रतिस्पर्धा बढ्छ [३६]।

• प्रदेश तथा स्थानीय सरकारले स्थानीय स्रोत र साधनको पहिचान गरी राजस्व सङ्कलन गर्ने र आन्तरिक स्रोतलाई अधिकतम परिचालन गर्न सक्छन् [३६]।

• स्थानीय आवश्यकता अनुसार विकासका पूर्वाधारहरूको निर्माण र व्यवस्थापनमा प्रदेश सरकारहरूले सक्रिय भूमिका खेल्न सक्छन् [३८]।

१२. प्रश्न: नेपालमा सङ्घीयताको कार्यान्वयनका क्रममा सङ्घीय सरकारले प्रदेश सरकारहरूलाई सहयोग गर्नुपर्ने कुनै चार पक्षहरू उल्लेख गर्नुहोस्। उत्तर: सङ्घीय सरकारले प्रदेश सरकारलाई सहयोग गर्नुपर्ने पक्षहरू:

• प्रदेशहरूलाई कानुन निर्माण गर्न सहज हुने वातावरण निर्माण गर्नुपर्छ [३७]।

• विकासका लागि आवश्यक पर्ने स्रोतसाधनहरूको उचित बाँडफाँट गर्नुपर्छ [३६]।

• प्रदेश सरकारको क्षमता विकासका लागि प्राविधिक तथा प्रशासनिक सहयोग उपलब्ध गराउनुपर्छ [३७]।

• राष्ट्रिय हित र सुरक्षासँग सम्बन्धित विषयहरूमा उचित समन्वय तथा मार्गदर्शन गर्नुपर्छ [३८]।

१३. प्रश्न: 'सङ्घीयता विकासको एउटा अवधारणा मात्र नभई शासन व्यवस्थामा जनताको सक्रिय सहभागिताको आधार हो।' यस भनाइलाई चार बुँदामा पुष्टि गर्नुहोस्। उत्तर: सङ्घीयता जनताको सक्रिय सहभागिताको आधार हो:

• सङ्घीयताले अधिकारलाई तल्लो तहसम्म विकेन्द्रीकरण गर्छ, जसले जनतालाई निर्णय प्रक्रियाको नजिक पुऱ्याउँछ [३६]।

• यसले विकासका क्रियाकलापहरूमा जनतालाई प्रत्यक्ष संलग्न गराउँछ, जसले गर्दा जनताको अपनत्व बढ्छ [३७]।

• जनताले आफ्ना जनप्रतिनिधिहरूलाई जनताका सेवकका रूपमा क्रियाशील बनाउन सक्ने आधार प्राप्त गर्छन् [३८]।

• स्थानीय सरकारको स्थापनाले जनतालाई सहज रूपमा सेवा सुविधा प्राप्त गर्न मद्दत पुग्छ र उनीहरूको सहभागिता बढ्छ [३६]।

१४. प्रश्न: सङ्घीयताले नेपालको जातीय, भाषिक र सांस्कृतिक पहिचानलाई कसरी आत्मसात् गरेको छ? कुनै चार बुँदामा प्रस्ट पार्नुहोस्। उत्तर: सङ्घीयताले पहिचानलाई निम्न रूपमा आत्मसात् गरेको छ:

• सङ्घीयताले सामाजिक र सांस्कृतिक पहिचानका आधारमा देशको विविधतालाई समेटेर राष्ट्रियताको भावनालाई बलियो बनाउँछ [३७]।

• यसले जातीय, भाषिक र सांस्कृतिक पहिचानलाई प्रोत्साहन दिई विविधतालाई सम्मान गरेको छ [३७]।

• सङ्घीय प्रणाली अन्तर्गत समावेशी लोकतन्त्रको विकास हुन्छ [३८]।

• प्रदेश तथा स्थानीय तहमा बहुभाषिक र बहुसांस्कृतिक समाजको संरक्षण र प्रवर्धनको अवसर प्रदान गर्दछ [३७]।

१५. प्रश्न: सङ्घीयता कार्यान्वयनको क्रममा नेपालले सामना गर्नुपर्ने आर्थिक तथा राजनीतिक चुनौतीहरू मध्ये कुनै चार चुनौती उल्लेख गर्नुहोस्। उत्तर: सङ्घीयता कार्यान्वयनका क्रममा सम्भावित चुनौतीहरू:

• केन्द्र, प्रदेश र स्थानीय तहबीच स्रोत र अधिकारको बाँडफाँटमा उचित समन्वय कायम गर्न कठिनाइ हुनु।

• जनप्रतिनिधिहरूलाई जनताको सेवकको रूपमा क्रियाशील बनाउने क्रममा सुशासन कायम गर्न चुनौती देखिनु [३८, ३७]।

• प्रदेशहरूबीच विकासको असमानता बढ्न सक्ने र प्रादेशिक सन्तुलन कायम गर्न कठिन हुनु [३६]।

• सामाजिक द्वन्द्वको व्यवस्थापन लाई सुनिश्चित गर्न नीति तथा कार्यक्रम कार्यान्वयनमा जटिलता आउनु [३७]।

१६. प्रश्न: 'नेपालको सन्दर्भमा सङ्घीयता समावेशी लोकतन्त्रको विकासका लागि एउटा अपरिहार्य शर्त हो।' यसलाई चार कारणसहित पुष्टि गर्नुहोस्। उत्तर: नेपालमा समावेशी लोकतन्त्रका लागि सङ्घीयता अपरिहार्य हुनुका कारणहरू:

• सङ्घीयताले समावेशी लोकतन्त्रको विकास गर्न सहयोग पुऱ्याएको छ [३८]।

• यसले समावेशिता र सामाजिक न्यायको आधार तयार गरी समाजका सबै वर्गलाई राज्यको अवसरको न्यायोचित वितरणमा जोड्छ [३७]।

• यसले देशको जातीय, भाषिक र सांस्कृतिक विविधता लाई समेटेर सबैको पहिचानको कदर गर्छ [३७]।

• विकासमा पछि पारिएकालाई अधिकार र स्वामित्वको सुनिश्चितता प्रदान गरी राज्यको मूलधारमा समेट्ने काम गर्दछ [३८]।

१७. प्रश्न: सङ्घीय प्रणाली अन्तर्गत प्रदेश सरकारहरूको भूमिकालाई महत्त्वपूर्ण बनाउनका लागि के कस्ता कार्यहरूमा जोड दिन आवश्यक छ? चार बुँदामा सुझाव दिनुहोस्। उत्तर: प्रदेश सरकारको भूमिका महत्त्वपूर्ण बनाउन जोड दिनुपर्ने कार्यहरू:

• प्रदेश तथा स्थानीय सरकारले विकासका पूर्वाधार निर्माण तथा व्यवस्थापन (शिक्षा, स्वास्थ्य, सञ्चार आदि) लाई प्राथमिकता दिनुपर्छ [३८]।

• प्रदेशस्तरमा आर्थिक विकासका लागि स्वावलम्बन र आत्मनिर्भरता बढाउन योजनाहरू कार्यान्वयन गर्नुपर्छ [३८]।

• प्रदेशहरूबीच स्वस्थ प्रतिस्पर्धा लाई प्रोत्साहित गर्दै विकासका स्रोतसाधनको समुचित उपयोग गर्नुपर्छ [३६]।

• प्रदेश सरकारलाई कानुन निर्माणमा सहज होस् भनी सङ्घीय सरकारले उचित वातावरण निर्माण गरिदिनुपर्छ [३७]।

१८. प्रश्न: नेपालमा सङ्घीय शासन प्रणालीको स्थापना हुनुको मुख्य ४ वटा उद्देश्यहरू संक्षेपमा प्रस्तुत गर्नुहोस्। उत्तर: सङ्घीय शासन प्रणालीको स्थापनाका मुख्य उद्देश्यहरू:

• प्रादेशिक विकास: क्षेत्रीय तथा प्रादेशिक विकासको अवधारणालाई आत्मसात् गरी देशको समग्र विकास गर्नु [३६]।

• लोकतान्त्रिकरण: राज्यको सत्ता र सार्वभौमसत्ताको अधिकार विभाजन गरी जनतालाई सरकारको नजिक पुऱ्याउनु [३६, ३८]।

• समावेशीकरण: सामाजिक र सांस्कृतिक पहिचानको आधारमा समावेशी लोकतन्त्रको विकास गर्नु [३७, ३८]।

• स्रोत परिचालन: स्थानीय स्रोत र साधनको अधिकतम परिचालन गरी आर्थिक विकासलाई गति दिनु [३६]।

१९. प्रश्न: सङ्घीयताले विकास र समृद्धिका लागि कसरी स्वावलम्बन र आत्मनिर्भरता बढाउँछ? कुनै चार बुँदामा प्रस्ट्याउनुहोस्। उत्तर: सङ्घीयताले स्वावलम्बन र आत्मनिर्भरता बढाउने तरिकाहरू:

• प्रदेश तथा स्थानीय तहले विकास र समृद्धिका लागि आत्मनिर्भरता तथा स्वावलम्बन बढाउन पाउँछन् [३८]।

• स्थानीय स्रोत र साधनको पहिचान, उपयोग र अधिकतम परिचालन गरी आन्तरिक आर्थिक गतिविधि बढाउन सहयोग पुग्छ [३६]।

• विकासमा पछि परेका प्रदेशहरूलाई आफ्नै योजना र प्रतिस्पर्धामार्फत प्रगति हासिल गर्न प्रोत्साहन दिइन्छ [३६]।

• प्रदेश सरकार र स्थानीय सरकारलाई विकास तथा सेवा प्रवाहको पूर्ण अधिकार दिइएकाले केन्द्रीय सरकारमाथिको निर्भरता घट्छ [३६]।

२०. प्रश्न: सङ्घीय व्यवस्थामा केन्द्रीय सरकारले राष्ट्रिय हित र सुरक्षाका लागि निर्वाह गर्ने कुनै चार भूमिकाहरूको उल्लेख गर्नुहोस्। उत्तर: राष्ट्रिय हित र सुरक्षाका लागि केन्द्रीय सरकारको भूमिकाहरू:

• राष्ट्रिय हित, सुरक्षा तथा राष्ट्रिय नीतिको व्यवस्थापन गर्ने [३८, १०७]।

• परराष्ट्र नीति तथा वैदेशिक सम्बन्ध विस्तार गर्ने [३८, १०६]।

• आवश्यकता अनुसार सन्धि सम्झौता गर्ने [१०७]।

• नेपाली सेनाको परिचालन र नियन्त्रण सम्बन्धी सम्पूर्ण जिम्मेवारी लिने [१०७]।

सामाजिक अध्ययन (कक्षा १०) को एकाइ २, पाठ ४ ("राष्ट्रिय गौरवका आयोजनाहरू") मा आधारित २५ वटा अति छोटो प्रश्न (१ अङ्क भार) र तिनका उत्तरहरूः

१. प्रश्न: विकास आयोजना भनेको के हो?

उत्तर: निश्चित लक्ष्य प्राप्तिका लागि निश्चित समयावधिभित्र सम्पन्न गर्ने गरी सञ्चालन गरिने विकाससम्बन्धी कार्यलाई विकास आयोजना भनिन्छ।

२. प्रश्न: कस्ता आयोजनाहरूलाई 'राष्ट्रिय गौरवका आयोजना' भनिन्छ?

उत्तर: राष्ट्रिय पहिचान कायम गर्ने, ठुलो सङ्ख्यामा जनता लाभान्वित हुने र मुलुकको आर्थिक-सामाजिक रूपान्तरणमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्‍याउने ठुला आयोजनालाई राष्ट्रिय गौरवका आयोजना भनिन्छ ।

३. प्रश्न: नेपाल सरकारले पहिलो पटक कहिले राष्ट्रिय गौरवका आयोजनाहरू छनोट गरेको थियो?

उत्तर: नेपाल सरकारले पहिलाे पटक राष्ट्रिय गाैरवका आयाेजनाहरू आर्थिक वर्ष २०६८/६९ मा छनाेट गरेकाे थियाे।

४. प्रश्न: सुरुमा कतिवटा आयोजनालाई राष्ट्रिय गौरवका आयोजनाका रूपमा छनोट गरिएको थियो?

उत्तर: आर्थिक वर्ष २०६८/६९ मा १७ वटा आयोजनालाई राष्ट्रिय गाैरवका आयाेजनाका रूपमा छनाैट गरिएकाे थियाे  ।

५. प्रश्न: हाल (नवीनतम तथ्याङ्क अनुसार) नेपालमा राष्ट्रिय गौरवका आयोजनाको सङ्ख्या कति पुगेको छ?

उत्तर: २४ वटा ।

६. प्रश्न: राष्ट्रिय गौरवका आयोजनाको घोषणा कसको निर्णय बमोजिम गरिन्छ?

उत्तर: नेपाल सरकार मन्त्रिपरिषद्को निर्णय बमोजिम ।

७. प्रश्न: पुष्पलाल (मध्यपहाडी) लोकमार्गको पूर्वको सुरुवाती विन्दु कहाँ हो?

 उत्तर: पाँचथरको चियो भञ्ज्याङ ।

८. प्रश्न: पुष्पलाल लोकमार्गको पश्चिमको अन्तिम विन्दु कुन हो?

उत्तर: वैतडी जिल्लाको झुलाघाट ।

९. प्रश्न: पुष्पलाल राजमार्गको जम्मा लम्बाइ कति रहेको छ?

 उत्तर: १८७९ कि.मि. ।

१०. प्रश्न: भेरी बबई डाइभर्सन बहुउद्देश्यीय आयोजनाबाट कति मेगावाट विद्युत् उत्पादन गर्ने लक्ष्य राखिएको छ?

उत्तर: ४८ मेगावाट ।

११. प्रश्न: नेपालको पहिलो बहुउद्देश्यीय डाइभर्सन आयोजना कुन हो?

 उत्तर: भेरी बबई डाइभर्सन बहुउद्देश्यीय आयोजना ।

१२. प्रश्न: हुलाकी लोकमार्गले तराईका कतिवटा जिल्लालाई जोड्दछ?

उत्तर: तराईका २० वटा जिल्लालाई ।

१३. प्रश्न: पशुपति क्षेत्र विकास कोषको स्थापना कहिले भएको थियो?

उत्तर: वि.सं. २०४३ सालमा ।

१४. प्रश्न: मेलम्ची खानेपानी आयोजनाको पहिलो चरणमा दैनिक कति लिटर पानी आपूर्ति गर्ने लक्ष्य थियो?

 उत्तर: १७ करोड लिटर ।

१५. प्रश्न: मेलम्ची आयोजनाको दोस्रो चरणमा कुन कुन नदीबाट थप पानी ल्याउने लक्ष्य लिइएको छ?

उत्तर: याङ्ग्री र लार्के नदीबाट ।

१६. प्रश्न: राष्ट्रपति चुरे-तराई मधेस संरक्षण विकास कार्यक्रम कहिलेदेखि सुरु भएको हो?

उत्तर: आ.व. २०६६/६७ बाट ।

१७. प्रश्न: चुरे संरक्षण आयोजना हाल कतिवटा जिल्लामा लागू भएको छ?

उत्तर: ३७ वटा जिल्लामा ।

१८. प्रश्न: काठमाडौँ-तराई/मधेस द्रुतमार्ग (Fast Track) को कुल लम्बाइ कति छ?

उत्तर: ७६ कि.मि. ।

१९. प्रश्न: द्रुतमार्ग (Fast Track) आयोजनाको व्यवस्थापन कसले गरिरहेको छ?

उत्तर: नेपाली सेनाले ।

२०. प्रश्न: काठमाडौँ-तराई मधेस द्रुतमार्गको प्रस्थान विन्दु कहाँ हो?

 उत्तर: ललितपुरको खोकना ।

२१. प्रश्न: सुनकोसी मरिन डाइभर्सन आयोजनाबाट कति मेगावाट विद्युत् उत्पादन गर्ने लक्ष्य छ?

उत्तर: २८.६ मेगावाट ।

२२. प्रश्न: सुनकोसी मरिन आयोजनाबाट मधेस प्रदेशका कुन कुन जिल्लामा सिँचाइ सुविधा पुग्नेछ? (कुनै दुई उदाहरण)

उत्तर: रौतहट र सर्लाही (वा महोत्तरी, धनुषा, बारा मध्ये दुई) ।

२३. प्रश्न: राष्ट्रिय गौरवका आयोजनाका लागि बजेट कसले सुनिश्चित गर्दछ?

उत्तर: नेपाल सरकारले हरेक आर्थिक वर्षमा बजेट सुनिश्चित गर्ने गरेको छ ।

२४. प्रश्न: गौतम बुद्ध अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल कुन जिल्लामा अवस्थित छ?

उत्तर: रूपन्देही जिल्ला (लुम्बिनी क्षेत्र) मा ।

२५. प्रश्न: राष्ट्रिय गौरवका आयोजनाहरू समयमै सम्पन्न गर्न आवश्यक कुनै एक मुख्य पक्ष लेख्नुहोस्। 

उत्तर: साधन, स्रोत एवं जनशक्तिको उचित परिचालन र नियमित अनुगमन ।

सामाजिक अध्ययन (कक्षा १०) को एकाइ २, पाठ ४ "राष्ट्रिय गौरवका आयोजनाहरू" बाट विशिष्टीकरण तालिका (Specific Grid) को मर्म अनुरूप ४ अङ्कका २५ वटा छोटा प्रश्नहरू र तिनका उत्तरहरू

१. प्रश्न: राष्ट्रिय गौरवका आयोजना भनेको के हो? यसका कुनै तीनवटा मुख्य विशेषताहरू लेख्नुहोस्। (४)

 उत्तर: राष्ट्रिय पहिचान कायम गर्ने, ठुलो सङ्ख्यामा जनता लाभान्वित हुने र मुलुकको आर्थिक-सामाजिक रूपान्तरणमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्‍याउने ठुला आयोजनालाई राष्ट्रिय गौरवका आयोजना भनिन्छ । यसका विशेषताहरू:

• यी आयोजनाहरू राष्ट्रिय प्राथमिकताका आधारमा छनोट गरिन्छन् ।

• यसले मुलुकको समृद्धिको आधारशिला तयार पार्दछ ।

• यस्ता आयोजनाका लागि बजेटको सुनिश्चितता सरकारले प्राथमिकताका साथ गर्दछ ।

२. प्रश्न: राष्ट्रिय गौरवका आयोजनाहरू किन महत्त्वपूर्ण मानिन्छन्? कुनै चारवटा कारणहरू उल्लेख गर्नुहोस्। (४)

उत्तर: राष्ट्रिय गौरवका आयोजनाहरू निम्न कारणले महत्त्वपूर्ण मानिन्छन्:

• यसले देशको पूर्वाधार विकास (सडक, सिँचाइ, विमानस्थल आदि) मा ठुलो फड्को मार्न सहयोग गर्छ ।

• रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना गरी गरिबी न्यूनीकरणमा मद्दत पुर्‍याउँछ ।

• प्राकृतिक सम्पदाको संरक्षण र संवर्धनमा टेवा पुग्छ ।

• पर्यटकीय क्षेत्रको विस्तार भई वैदेशिक मुद्रा आर्जनमा सहयोग पुग्छ ।

३. प्रश्न: पुष्पलाल (मध्यपहाडी) लोकमार्गको संक्षिप्त परिचय दिँदै यसको महत्त्व स्पष्ट पार्नुहोस्। (४)

उत्तर: पाँचथरको चियो भञ्ज्याङदेखि वैतडीको झुलाघाटसम्म फैलिएको १८७९ कि.मि. लामो सडक आयोजना नै पुष्पलाल लोकमार्ग हो ।

• महत्त्व: यसले मध्य पहाडी क्षेत्रका जिल्लाहरूलाई यातायात सञ्जालमा जोड्छ ।

• यस मार्गको आसपासमा १० वटा नमुना सहर विकास गर्ने लक्ष्य राखिएको छ ।

• यसले मध्य पहाडको आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक र शैक्षिक विकासमा ठुलो योगदान पुर्‍याउने अपेक्षा गरिएको छ।

४. प्रश्न: भेरी बबई डाइभर्सन बहुउद्देश्यीय आयोजनाका मुख्य लक्ष्यहरू के के हुन्? (४)

उत्तर: भेरी बबई डाइभर्सन आयोजनाका मुख्य लक्ष्यहरू निम्न छन्:

• भेरी नदीको पानीलाई सुरुङमार्फत बबई नदीमा खसाली ४८ मेगावाट विद्युत् उत्पादन गर्ने ।

• बर्दिया र बाँकेका करिब ६० हजार हेक्टर जमिनमा सिँचाइ सुविधा पुर्‍याउने ।

• नेपालको आफ्नै आन्तरिक स्रोत र जनशक्तिबाट सुरुङ निर्माण गर्ने पहिलो गौरवको आयोजनाका रूपमा सफल बनाउने।

 • आयोजनाबाट वार्षिक रूपमा करिब दुई अर्ब रुपैयाँ मुनाफा आर्जन गर्ने ।

५. प्रश्न: हुलाकी लोकमार्गले तराई मधेसको जनजीवनमा कस्तो प्रभाव पार्ने देखिन्छ? चर्चा गर्नुहोस्। (४) 

उत्तर: तराईका २० वटा जिल्लालाई जोड्ने १७९२.४२ कि.मि. लामो हुलाकी लोकमार्गले निम्न प्रभाव पार्नेछ:

• पूर्व-पश्चिम राजमार्गको समानान्तर रहने यस मार्गले तराईका बस्तीहरूमा यातायातको सहज पहुँच पुर्‍याउनेछ ।

• कृषि उपजको बजारसम्मको पहुँच सजिलो बनाई आर्थिक अवस्था सुधार गर्नेछ ।

• तराई क्षेत्रमा ससाना सहरीकरण र व्यापारिक केन्द्रहरूको विकास हुनेछ ।

• यातायातको सुविधाले गर्दा शिक्षा र स्वास्थ्य सेवाको पहुँचमा वृद्धि हुनेछ ।

 ६. प्रश्न: पशुपति क्षेत्र विकास कोषका मुख्य उद्देश्यहरू उल्लेख गर्नुहोस्। (४)

उत्तर: पशुपति क्षेत्र विकास कोषका मुख्य उद्देश्यहरू निम्न छन्:

• पशुपति क्षेत्रलाई यसको प्रतिष्ठा र गरिमा अनुरूप सुव्यवस्थित र विकसित गर्ने ।

• पशुपति क्षेत्रभित्रका पुरातात्त्विक सम्पदाको संरक्षण र संवर्धन गर्ने ।

• दर्शनार्थी र तीर्थयात्रीहरूको सुविधाका लागि भौतिक पूर्वाधारको विकास गर्ने ।

• वातावरण सुधारका साथै बृहत् गुरुयोजना तयार गरी कार्यान्वयनमा ल्याउने ।

 ७. प्रश्न: मेलम्ची खानेपानी आयोजनाले काठमाडौँ उपत्यकाको समस्या समाधानमा कसरी सहयोग पुर्‍याउँछ? (४)

उत्तर: मेलम्ची खानेपानी आयोजनाले निम्न रूपमा सहयोग पुर्‍याउँछ:

• पहिलो चरणमा दैनिक १७ करोड लिटर पानी उपत्यकामा आपूर्ति गर्ने ।

• दोस्रो चरणमा याङ्ग्री र लार्के नदीबाट थप १७/१७ करोड लिटर पानी ल्याई कुल ५१ करोड लिटर पानी दैनिक आपूर्ति गर्ने लक्ष्य छ ।

• उपत्यकामा बढ्दो जनसङ्ख्याका कारण देखिएको चरम खानेपानी अभावलाई दीर्घकालीन रूपमा समाधान गर्नेछ ।

• स्वच्छ खानेपानीको उपलब्धताले जनस्वास्थ्यमा सकारात्मक प्रभाव पार्नेछ ।

८. प्रश्न: राष्ट्रपति चुरे-तराई मधेस संरक्षण विकास कार्यक्रम किन आवश्यक छ? कारण दिनुहोस्। (४)

उत्तर: यो कार्यक्रम निम्न कारणले आवश्यक छ:

• चुरे क्षेत्रको प्राकृतिक स्रोतको संरक्षण र दिगो व्यवस्थापन गर्न ।

• तराई मधेसमा भइरहेको मरुभूमीकरण रोक्न र वातावरणीय सन्तुलन कायम राख्न ।

• चुरे विनाशका कारण हुने बाढी, पहिरो र डुबान जस्ता प्रकोपबाट तराईको खेतीयोग्य जमिन जोगाउन ।

• चुरे क्षेत्रमा आश्रित जनताको गरिबी न्यूनीकरण गर्दै मुलुकको राष्ट्रिय उद्देश्यमा टेवा पुर्‍याउन ।

९. प्रश्न: काठमाडौँ-तराई/मधेस द्रुतमार्ग (Fast Track) का विशेषताहरू लेख्नुहोस्। (४)

उत्तर: यस द्रुतमार्गका विशेषताहरू निम्न छन्:

• यो ७६ कि.मि. लामो चार लेनको सडक हो जसले ललितपुरको खोकनालाई बाराको निजगढसँग जोड्छ ।

• यसमा तीनवटा सुरुङ मार्ग र ८७ वटा पुलहरू रहनेछन् ।

• यस आयोजनाको व्यवस्थापन नेपाली सेनाले गरिरहेको छ ।

• यसले काठमाडौँ र तराईबीचको यात्रा समयलाई निकै छोट्याई व्यापारिक र सामाजिक आर्थिक विकासमा सहयोग गर्नेछ ।

१०. प्रश्न: सुनकोसी मरिन डाइभर्सन आयोजनाले मधेस प्रदेशमा कस्तो परिवर्तन ल्याउने अपेक्षा गरिएको छ? (४)

उत्तर: यस आयोजनाले निम्न परिवर्तन ल्याउनेछ:

• सिन्धुलीको सुनकोसी नदीको पानी सुरुङमार्फत मरिन खोलामा खसाली मधेस प्रदेशका धनुषा, महोत्तरी, सर्लाही, रौतहट र बारा जिल्लामा सिँचाइ पुर्‍याउनेछ ।

• करिब १,२२,००० हेक्टर जमिनमा सिँचाइ सुविधा पुग्दा कृषि उत्पादनमा ठुलो वृद्धि हुनेछ ।

• यस आयोजनाबाट २८.६ मेगावाट विद्युत् उत्पादन हुनेछ ।

• खाद्यान्नमा आत्मनिर्भर हुन र मधेसका किसानहरूको जीवनस्तर उकास्न यसले सहयोग पुर्‍याउनेछ ।

११. प्रश्न: राष्ट्रिय गौरवका आयोजनाहरू समयमै सम्पन्न हुन नसक्नुका कुनै चारवटा कारणहरू अनुमान गरी लेख्नुहोस्। (४)

उत्तर: आयोजनाहरू समयमै सम्पन्न हुन नसक्नुका सम्भावित कारणहरू:

• साधन, स्रोत र जनशक्तिको उचित परिचालन हुन नसक्नु ।

• बजेटको समयमै अभाव हुनु वा विनियोजित बजेटको सही सदुपयोग नहुनु ।

• प्राविधिक समस्या र भौगोलिक कठिनाइहरू आइपर्नु ।

• नियमित अनुगमन र उत्तरदायित्वको कमी हुनु ।

१२. प्रश्न: लुम्बिनी क्षेत्र विकास कोषलाई किन राष्ट्रिय गौरवको आयोजनामा राखिएको हो? व्याख्या गर्नुहोस्। (४)

उत्तर: लुम्बिनीलाई निम्न कारणले राष्ट्रिय गौरवको आयोजना मानिएको हो:

• यो गौतम बुद्धको जन्मस्थल र विश्वभरका बौद्ध धर्मावलम्बीहरूको पवित्र तीर्थस्थल हो ।

• विश्व सम्पदा सूचीमा सूचीकृत यस क्षेत्रले नेपाललाई विश्वमा चिनाउने काम गर्दछ ।

• लुम्बिनी क्षेत्रमा विभिन्न राष्ट्रहरूले आफ्नै तर्फबाट विहार र गुम्बाहरू निर्माण गरेका छन् जसले अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध बलियो बनाउँछ ।

• यस क्षेत्रको विकासले धार्मिक पर्यटनमा वृद्धि गरी देशको आर्थिक विकासमा ठुलो टेवा पुर्‍याउँछ ।

१३. प्रश्न: राष्ट्रिय गौरवका आयोजना कार्यान्वयनमा निजी क्षेत्रको भूमिका कस्तो हुन सक्छ? (४)

उत्तर: निजी क्षेत्रको भूमिका निम्न हुन सक्छ: • आयोजनाहरूमा आवश्यक पर्ने निर्माण सामग्री र प्राविधिक सहयोग उपलब्ध गराउने ।

• सरकारसँगको साझेदारी (Public-Private Partnership) मा लगानी अभिवृद्धि गर्ने ।

• दक्ष जनशक्ति उपलब्ध गराएर निर्माण कार्यलाई तीव्रता दिने ।

• आयोजना वरपरका क्षेत्रमा पर्यटकीय र व्यापारिक पूर्वाधार विकास गरी रोजगारी सिर्जना गर्ने ।

१४. प्रश्न: 'राष्ट्रिय गौरवका आयोजनाहरू समृद्ध नेपालका आधारशिला हुन्' - यस भनाइलाई पुष्टि गर्नुहोस्। (४) 

उत्तर: यो भनाइलाई निम्न बुँदाले पुष्टि गर्दछन्:

• यसले ठुलो पूर्वाधार निर्माण गरी आर्थिक गतिविधिलाई चलायमान बनाउँछ ।

• कृषि, ऊर्जा र यातायात जस्ता आधारभूत क्षेत्रको विकासले आत्मनिर्भरता बढाउँछ ।

• मुलुकको आर्थिक-सामाजिक रूपान्तरणमा यी आयोजनाले महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्‍याउँछन् ।

• राष्ट्रिय पहिचान र प्रतिष्ठालाई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा उँचो बनाउँछन् ।

१५. प्रश्न: गौतम बुद्ध अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल र पोखरा क्षेत्रीय अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलको आर्थिक महत्त्व तुलना गर्नुहोस्। (४)

उत्तर: दुवै विमानस्थलको आर्थिक महत्त्व निम्न छ: • दुवैले नेपालमा अन्तर्राष्ट्रिय उडानको चाप घटाउन र पर्यटन प्रवर्धन गर्न मद्दत गर्छन् ।

• गौतम बुद्ध विमानस्थलले धार्मिक पर्यटन (लुम्बिनी) लाई प्रोत्साहन गर्छ भने पोखरा विमानस्थलले साहसिक र प्राकृतिक पर्यटनलाई टेवा दिन्छ ।

• यसले स्थानीयस्तरमा व्यापार र रोजगारीका अवसरहरू बढाउँछन् ।

• हवाई यातायातको विस्तारले कृषि तथा औद्योगिक उत्पादनको निर्यातमा समेत सहयोग पुग्छ ।

१६. प्रश्न: उत्तर-दक्षिण लोकमार्गहरू (कोसी, कालीगण्डकी र कर्णाली करिडोर) को रणनीतिक महत्त्व के छ? (४)

उत्तर: यी लोकमार्गहरूको रणनीतिक महत्त्व निम्न छ:

• यसले छिमेकी देशहरू भारत र चीनसँगको व्यापारिक सम्बन्धलाई छोटो र सहज बनाउँछन् ।

• दुर्गम हिमाली जिल्लाहरूलाई यातायात सञ्जालमा जोडी विकासको मूल प्रवाहमा ल्याउँछन् ।

• जलविद्युत् आयोजना र अन्य प्राकृतिक स्रोतको दोहनमा यातायातको पहुँच सजिलो बनाउँछन् ।

• विपद् व्यवस्थापन र सुरक्षा परिचालनमा यी मार्गहरूले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन् ।

१७. प्रश्न: राष्ट्रिय गौरवका आयोजनामा बजेट व्यवस्थापन कसरी गरिन्छ? (४)

उत्तर: बजेट व्यवस्थापन निम्न प्रक्रियाबाट हुन्छ:

• नेपाल सरकारले हरेक आर्थिक वर्षमा यी आयोजनाहरूका लागि बजेट सुनिश्चित गर्दछ ।

• यी आयोजनाहरूलाई बहुवर्षीय ठेक्का प्रणाली मार्फत लगानीको सुनिश्चितता दिइन्छ ।

• केही आयोजनाहरूमा वैदेशिक सहयोग र अनुदानको समेत प्रयोग गरिन्छ (जस्तै: हुलाकी लोकमार्गमा भारत सरकारको सहयोग)।

• आन्तरिक स्रोतबाट समेत सुरुङ र ठुला पूर्वाधार निर्माणका लागि बजेट विनियोजन गरिन्छ ।

१८. प्रश्न: राष्ट्रिय गौरवका आयोजनाहरू छनोट गर्दा ध्यान दिनुपर्ने कुनै चार पक्षहरू उल्लेख गर्नुहोस्। (४)

उत्तर: आयोजना छनोट गर्दा ध्यान दिनुपर्ने पक्षहरू:

• आयोजनाले राष्ट्रिय पहिचान र प्रतिष्ठामा कस्तो प्रभाव पार्छ भन्ने पक्ष ।

• यसबाट कति ठुलो सङ्ख्यामा जनता प्रत्यक्ष लाभान्वित हुन्छन् भन्ने आधार ।

• मुलुकको समग्र आर्थिक र सामाजिक रूपान्तरणमा पुर्‍याउने योगदान ।

• आयोजनाको दिगोपन र वातावरणीय प्रभावको अध्ययन ।

१९. प्रश्न: माथिल्लो तामाकोसी जलविद्युत् आयोजनाको सफलताले नेपाललाई के सन्देश दिएको छ? (४)

उत्तर: यस आयोजनाको सफलताले निम्न सन्देश दिएको छ:

• नेपालले आफ्नै स्वदेशी लगानी र जनशक्तिबाट ठुला जलविद्युत् आयोजनाहरू सम्पन्न गर्न सक्छ ।

• आन्तरिक ऊर्जा अभावलाई समाधान गरी विद्युत् निर्यात गर्ने क्षमता विकास भएको छ ।

 • नेपाली प्राविधिक र इन्जिनियरहरूको दक्षता अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको रहेको प्रमाणित भएको छ ।

• जनताको सेयर लगानीबाट समेत ठुला विकास निर्माण सम्भव छ भन्ने देखाएको छ ।

२०. प्रश्न: राष्ट्रिय गौरवका आयोजनामा स्थानीय जनसहभागिता किन आवश्यक छ? (४)

उत्तर: स्थानीय जनसहभागिता निम्न कारणले आवश्यक छ:

• आयोजना निर्माणका क्रममा आउने जग्गा प्राप्ति र मुआब्जा सम्बन्धी विवाद समाधान गर्न सजिलो हुन्छ ।

• विकासका कार्यमा स्थानीय जनताले अपनत्व महसुस गर्दा आयोजनाको संरक्षण र दिगोपन सुनिश्चित हुन्छ।

• स्थानीय सिप र जनशक्तिको प्रयोगले रोजगारी वृद्धि हुन्छ ।

• आयोजनाले पार्न सक्ने वातावरणीय र सामाजिक प्रभावबारे सही जानकारी प्राप्त हुन्छ ।

२१. प्रश्न: मेलम्ची आयोजनाको दोस्रो चरणको योजना के छ? यसबाट थप फाइदा के हुन्छ? (४)

उत्तर: दोस्रो चरणको योजना:

• सिन्धुपाल्चोकका याङ्ग्री र लार्के नदीबाट थप दैनिक १७/१७ करोड लिटर पानी मेलम्चीको सुरुङमा मिसाउने ।

• यसबाट काठमाडौँमा दैनिक कुल ५१ करोड लिटर पानी आपूर्ति हुनेछ ।

थप फाइदा:

• उपत्यकाको बढ्दो जनसङ्ख्याको खानेपानी मागलाई लामो समयसम्म धान्न सकिन्छ ।

• उपत्यकाका धाराहरूमा चौबिसै घण्टा पानी वितरण गर्न सम्भव हुनेछ ।

२२. प्रश्न: चुरे संरक्षण आयोजनामा देखिएका चुनौतीहरू के के हुन्? (४)

उत्तर: चुरे संरक्षणमा देखिएका चुनौतीहरू निम्न छन्:

• जङ्गलबाट अवैध रूपमा काठ कटानी र ढुङ्गा, गिट्टी, बालुवाको अनियन्त्रित दोहन हुनु ।

• चुरे क्षेत्रमा बढ्दो वन डढेलो र भू-क्षय ।

• चुरे र भित्री मधेसका ३७ वटा जिल्लामा आयोजना लागू गर्न भौगोलिक र प्रशासनिक जटिलता हुनु ।

• जनसङ्ख्या वृद्धि र अव्यवस्थित बसोबासका कारण प्राकृतिक स्रोतमा चाप पर्नु ।

२३. प्रश्न: राष्ट्रिय गौरवका आयोजनाहरू समयमै सम्पन्न गर्नका लागि तपाईंका कुनै चार सुझावहरू दिनुहोस्।(४) 

उत्तर: आयोजना समयमै सम्पन्न गर्न मेरा सुझावहरू:

• दक्ष जनशक्ति र आधुनिक प्रविधिको अधिकतम प्रयोग गर्ने ।

• बजेट र निर्माण सामग्रीको अभाव हुन नदिन अग्रिम व्यवस्थापन गर्ने ।

• उच्च स्तरीय अनुगमन संयन्त्र बनाइ कामको दैनिक प्रगति मूल्याङ्कन गर्ने ।

• स्थानीयस्तरमा देखिने मुआब्जा र जग्गाका समस्याहरूलाई राजनीतिक र सामाजिक संवादबाट छिटो टुङ्ग्याउने ।

२४. प्रश्न: पश्चिम सेती र बुढीगण्डकी जलविद्युत् आयोजनाहरू नेपालको ऊर्जा क्षेत्रमा किन महत्त्वपूर्ण छन्? (४)

उत्तर: यी आयोजनाहरू निम्न कारणले महत्त्वपूर्ण छन्:

• यी जलाशययुक्त आयोजना हुन् जसले हिउँदको समयमा पनि पर्याप्त बिजुली उत्पादन गर्न सक्छन् ।

• नेपाललाई ऊर्जामा पूर्ण आत्मनिर्भर बनाई पेट्रोलियम पदार्थको आयात घटाउन मद्दत गर्छन्।

• यसबाट उत्पादन हुने बिजुली निर्यात गरी व्यापार घाटा कम गर्न सकिन्छ ।

• आयोजना स्थलहरूमा पर्यटन र माछापालन जस्ता सहायक आर्थिक क्रियाकलापको विकास हुन्छ।

२५. प्रश्न: राष्ट्रिय गौरवका आयोजनाका कारण वातावरणीय विनाश हुन नदिन के कस्ता उपाय अपनाउनु पर्ला? (४)

उत्तर: वातावरणीय विनाश रोक्न निम्न उपायहरू अपनाउनुपर्छ:

• आयोजना सुरु गर्नुअघि प्रभावकारी वातावरणीय प्रभाव मूल्याङ्कन (EIA) गर्ने र सोही अनुसार काम गर्ने ।

• सडक र बाँध निर्माण गर्दा न्यूनतम रूख कटान गर्ने र काटिएका रूखको बदलामा नयाँ वृक्षारोपण गर्ने।

• प्राकृतिक स्रोतको विवेकपूर्ण र सावधानीपूर्ण उपयोग गर्ने ।

• दिगो विकासको अवधारणालाई आत्मसात् गर्दै विकास र वातावरणबीच सन्तुलन कायम गर्ने।