एकाइ ३, पाठ १ हाम्रा राष्ट्रिय सम्पदा
सामाजिक अध्ययन कक्षा १० को एकाइ ३, पाठ १ ("हाम्रा राष्ट्रिय सम्पदा") मा आधारित ४ अङ्कभारका ३० वटा प्रश्न र उत्तरहरू
१. प्रश्न: राष्ट्रिय सम्पदा भनेको के हो ? यसका प्रकारहरू
उल्लेख गर्नुहोस्।
उत्तर: हाम्रा पुर्खाबाट प्राप्त राष्ट्रिय महत्त्व बोकेका महत्त्वपूर्ण तथा
संरक्षणयोग्य स्थान, वस्तु, कला, संस्कृति र प्राकृतिक स्थललाई राष्ट्रिय सम्पदा भनिन्छ । यसलाई
मुख्यतया तीन प्रकारमा वर्गीकरण गर्न सकिन्छ:
१. सांस्कृतिक सम्पदा: धार्मिक स्थल, भाषा, कला, पहिरन, र जीवनशैली ।
२. प्राकृतिक सम्पदा: हिमाल, पहाड, झरना, ताल, नदी, वनस्पति र वन्यजन्तु ।
३. ऐतिहासिक सम्पदा: पुराना दरबार, गढी र स्मारकहरू ।
२. प्रश्न: मूर्त र अमूर्त सांस्कृतिक सम्पदा बीचको भिन्नता स्पष्ट
पार्नुहोस्।
उत्तर: सांस्कृतिक सम्पदालाई मूर्त र अमूर्त गरी दुई भागमा बाँडिन्छ ।
मूर्त सम्पदा भन्नाले आँखाले देख्न र हातले छुन सकिने भौतिक संरचनाहरू जस्तै: मन्दिर, मस्जिद, गुम्बा, ऐतिहासिक दरबार र
धार्मिक ग्रन्थहरू पर्दछन्।
अमूर्त सम्पदा भन्नाले मानिसमा रहेको ज्ञान र सिपलाई जनाउँछ, जस्तै: संस्कार, चाडपर्व मनाउने
पद्धति, पूजा विधि, लोक नृत्य र परम्परागत खानपान बनाउने तरिका ।
३. प्रश्न: राष्ट्रिय सम्पदाको कुनै चारवटा महत्त्वहरू उल्लेख गर्नुहोस्।
उत्तर: राष्ट्रिय सम्पदाका मुख्य महत्त्वहरू निम्न छन्:
१. यसले पुर्खाको ज्ञान, सिप र प्रविधिको जानकारी दिँदै भावी पुस्तामा हस्तान्तरण गर्न सहयोग गर्छ ।
२. यसले स्थानीय तथा राष्ट्रिय पहिचान स्थापित गर्न
मद्दत पुर्याउँछ ।
३. राष्ट्रिय सम्पदाले देशको राष्ट्रिय गौरवमा वृद्धि गर्छ ।
४. यस्ता सम्पदाहरूले पर्यटन प्रवर्द्धन मा टेवा पुर्याई
देशको आर्थिक विकासमा सहयोग गर्छन् ।
४. प्रश्न: पशुपति क्षेत्रलाई विश्व सम्पदा सूचीमा किन समावेश गरिएको हो ? कुनै चार कारण
दिनुहोस्।
उत्तर: पशुपति क्षेत्रलाई सन् १९७९ मा विश्व सम्पदा सूचीमा समावेश गरिनुका कारणहरू
यस प्रकार छन् :
१. यो क्षेत्र बागमती नदीको किनारमा रहेको एक प्राचीन र पवित्र
धार्मिक स्थल हो ।
२. यहाँ पशुपतिनाथको मन्दिरका साथै ८९२ वटा विभिन्न शैलीका मन्दिर, देवालय र
चैत्यहरू रहेका छन्।
३. यस क्षेत्रमा एक हजार भन्दा बढी शिवलिङ्गहरू रहेका छन् ।
४. यसले नेपालको वास्तुकला र धार्मिक सहिष्णुताको उत्कृष्ट नमुना प्रस्तुत
गर्छ ।
५. प्रश्न: स्वयम्भूनाथ स्तुपको विशेषता र यसको धार्मिक महत्त्व चर्चा
गर्नुहोस्।
उत्तर: स्वयम्भूनाथ स्तुप बौद्धमार्गीहरूको महत्त्वपूर्ण धार्मिक स्थल हो र यो
काठमाडौँमा अवस्थित छ । यसका प्रमुख विशेषताहरू निम्न छन्:
१. यसलाई सन् १९७९ मा विश्व सम्पदा सूची मा समावेश गरिएको
हो ।
२. स्वयम्भूको वरिपरि सरस्वतीको मन्दिर र अन्य मठ मन्दिरहरू पनि रहेका छन् ।
३. यो स्थल हिन्दु र बौद्ध धर्मालम्बीहरूबीचको धार्मिक
सहिष्णुता को एक अनुपम उदाहरण हो ।
४. यसले नेपालको प्राचीन बौद्ध कला र संस्कृतिको प्रतिनिधित्व गर्छ ।
६. प्रश्न: चाँगुनारायण मन्दिरको ऐतिहासिक र कलात्मक महत्त्व स्पष्ट
पार्नुहोस्।
उत्तर: चाँगुनारायण मन्दिर भक्तपुर जिल्लामा अवस्थित छ र यो लिच्छवीकालीन
वास्तुकला को उत्कृष्ट नमुना हो ।
१. यो मन्दिर प्यागोडा शैलीमा निर्माण गरिएको छ ।
२. यहाँ लिच्छवीकालीन इतिहासको जीवित स्रोतका रूपमा शिलालेख, ढुङ्गा, काठ र धातुका
कलाकृतिहरू रहेका छन् ।
३. यो मन्दिर नेपालको इतिहास बुझ्नका लागि एक महत्त्वपूर्ण आधार हो ।
४. यसलाई यसको ऐतिहासिक महत्त्वका कारण सन् १९७९ मा विश्व सम्पदा सूचीमा
राखिएको हो ।
७. प्रश्न: काठमाडौँ उपत्यकाका तीनवटा दरबार क्षेत्रहरूको संक्षिप्त परिचय
दिनुहोस्।
उत्तर: काठमाडौँ उपत्यकामा तीनवटा ऐतिहासिक दरबार क्षेत्रहरू छन् :
१. काठमाडौँ दरबार क्षेत्र: यहाँ वसन्तपुर दरबार, हनुमानढोका, र मल्लकालीन
वास्तुकलाका नमुनाहरू देख्न सकिन्छ ।
२. पाटन दरबार क्षेत्र: ललितपुरमा रहेको यस क्षेत्रमा कृष्ण मन्दिर, भिमसेन मन्दिर र
योगनरेन्द्र मल्लको मूर्ति जस्ता महत्त्वपूर्ण सम्पदा छन् ।
३. भक्तपुर दरबार क्षेत्र: यहाँ ५५ झ्याले दरबार, न्यातपोल मन्दिर
र स्वर्णद्वार जस्ता मल्लकालीन कलाका उत्कृष्ट नमुनाहरू रहेका छन् ।
८. प्रश्न: लुम्बिनीको विश्वव्यापी महत्त्वलाई चार बुँदामा प्रस्ट पार्नुहोस्।
उत्तर: लुम्बिनीलाई राष्ट्रिय गौरवको सम्पदा मानिनुका कारणहरू निम्न छन् :
१. यो शान्तिका अग्रदूत गौतम बुद्धको जन्मस्थल हो ।
२. यहाँ अशोक स्तम्भ, मायादेवी मन्दिर र पवित्र पुष्करणी पोखरी रहेका छन् ।
३. विश्वभरका बौद्ध धर्मालम्बीहरूका लागि यो एक पवित्र तीर्थस्थल हो ।
४. यहाँ विभिन्न राष्ट्रहरूले आफ्नै शैलीमा विहार र गुम्बाहरू निर्माण
गरेका छन्, जसले गर्दा लुम्बिनी विश्व समुदायमा परिचित छ ।
९. प्रश्न: चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जलाई प्राकृतिक सम्पदाको रूपमा किन
महत्त्वपूर्ण मानिन्छ?
उत्तर: चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज नेपालको पहिलो राष्ट्रिय निकुञ्ज हो र यसको
महत्त्व निम्न छ :
१. यो ९५२.६३ वर्ग कि.मि. क्षेत्रफलमा फैलिएको छ र सन् १९८४ मा विश्व
सम्पदा सूचीमा समावेश भएको हो ।
२. यहाँ विश्वको दुर्लभ मानिने एकसिङ्गे गैँडा पाइन्छ । ३. यस निकुञ्जमा
हात्ती, पाटेबाघ, भालु, र विभिन्न प्रजातिका चराचुरुङ्गीहरूको संरक्षण गरिएको छ ।
४. यसले नेपालको जैविक विविधता र प्राकृतिक सौन्दर्यलाई विश्वभर चिनाउन
मद्दत गरेको छ ।
१०. प्रश्न: सगरमाथा राष्ट्रिय निकुञ्जको परिचय र विशेषताहरू उल्लेख गर्नुहोस्।
उत्तर: सगरमाथा राष्ट्रिय निकुञ्ज सोलुखुम्बु जिल्लामा पर्दछ र यसका विशेषताहरू
निम्न छन् :
१. यस निकुञ्ज अन्तर्गत संसारको सर्वोच्च शिखर सगरमाथा र अन्य उच्च
हिमालहरू पर्दछन् ।
२. यहाँ डाँफे, कस्तुरी मृग, हिउँ चितुवा जस्ता दुर्लभ जीवजन्तु र विभिन्न वनस्पतिहरू पाइन्छन् ।
३. यो निकुञ्ज ११८४ वर्ग कि.मि. क्षेत्रमा फैलिएको छ र सन् १९७९ मा विश्व
सम्पदा सूचीमा सूचीकृत भएको हो ।
४. यस क्षेत्रले नेपालको पर्यटन उद्योग र आर्थिक विकासमा ठुलो टेवा पुर्याएको
छ ।
११. प्रश्न: राष्ट्रिय सम्पदा संरक्षणका लागि के-कस्ता उपायहरू अपनाउन सकिन्छ? कुनै चार सुझाव
दिनुहोस्।
उत्तर: सम्पदा संरक्षणका लागि निम्न उपायहरू अपनाउनु पर्छ :
१. सम्पदा क्षेत्रभित्र र आसपासमा फोहोरमैला नगर्ने र वातावरण स्वच्छ
राख्ने ।
२. सम्पदाको संरक्षणमा स्थानीय व्यक्तिहरूलाई सचेत गराउने र उनीहरूको सक्रिय सहभागिता सुनिश्चित गर्ने ।
३. ऐतिहासिक र सांस्कृतिक सम्पदाको समय-समयमा मर्मत र
जीर्णोद्धार गर्ने ।
४. प्राकृतिक सम्पदाको हकमा वनस्पति र जीवजन्तुको संरक्षणमा विशेष ध्यान
दिने ।
१२. प्रश्न: राष्ट्रिय सम्पदाले पर्यटन प्रवर्द्धनमा कसरी सहयोग पुर्याउँछ?
उत्तर: राष्ट्रिय सम्पदा र पर्यटनबीच गहिरो सम्बन्ध छ :
१. हाम्रा अद्वितीय ऐतिहासिक दरबार, मन्दिर र प्राकृतिक स्थलहरू हेर्न विश्वभरबाट
पर्यटकहरू आउँछन् ।
२. यसबाट वैदेशिक मुद्रा आर्जन भई देशको अर्थतन्त्र मजबुत हुन्छ ।
३. पर्यटकको आगमनले स्थानीय स्तरमा रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना हुन्छन् ।
४. पर्यटकीय गतिविधिले हाम्रा मौलिक कला र संस्कृतिको विश्वव्यापी प्रचार
प्रसारमा मद्दत पुग्छ।
१३. प्रश्न: नेपालका अन्य महत्त्वपूर्ण सांस्कृतिक सम्पदाहरूको सूची तयार
पार्नुहोस्।
उत्तर: विश्व सम्पदा सूचीमा परेका बाहेक नेपालमा धेरै अमूल्य सम्पदाहरू छन् :
१. ताप्लेजुङको पाथीभरा र धरानको बुढासुब्बा ।
२. जनकपुरको जानकी मन्दिर र काभ्रेको पलाञ्चोक भगवती [।
३. गोरखाको गोरखकाली मन्दिर र मुस्ताङको मुक्तिनाथ [।
४. दाङको अम्बिकेश्वरी र सुर्खेतको काँक्रेविहार [।
१४. प्रश्न: प्राकृतिक सम्पदा अन्तर्गत पर्ने प्रमुख ताल र नदीहरूको नाम उल्लेख
गर्नुहोस्।
उत्तर: नेपाल प्राकृतिक सम्पदामा धनी देश हो, यहाँका प्रमुख प्राकृतिक सम्पदाहरू निम्न
हुन् :
१. तालहरू: रारा ताल, फोक्सुन्डो ताल, फेवा ताल र तिलिचो ताल ।
२. नदीहरू: कोसी, गण्डकी र कर्णाली नदीहरू ।
३. यी प्राकृतिक सम्पदाहरूले देशको वातावरणीय सन्तुलन कायम राख्न र
जलविद्युत एवं सिँचाइमा ठुलो योगदान पुर्याएका छन् ।
१५. प्रश्न: 'हाम्रा सम्पदा हाम्रा पहिचान हुन्', यस भनाइलाई पुष्टि गर्नुहोस्।
उत्तर: यो भनाइ पूर्ण रूपमा सत्य छ किनकि:
१. सम्पदाले हाम्रा पुर्खाको इतिहास, सभ्यता र गौरव लाई प्रतिविम्बित
गर्छन् ।
२. यसले गर्दा नै नेपाल विश्व मानचित्रमा एक अद्वितीय र सांस्कृतिक रूपमा
धनी राष्ट्रको रूपमा चिनिएको छ ।
३. हाम्रा जातजाति, भाषा, भेषभूषा र चाडपर्वहरूले हाम्रो छुट्टै राष्ट्रिय पहिचान कायम गरेका छन् ।
४. सम्पदाको अभावमा हाम्रो मौलिक अस्तित्व नै सङ्कटमा पर्न सक्छ ।
१६. प्रश्न: सम्पदा संरक्षणमा विद्यार्थीहरूको भूमिका कस्तो हुन सक्छ <
उत्तर: विद्यार्थीहरूले सम्पदा संरक्षणमा निम्न भूमिका खेल्न सक्छन् :
१. आफ्नो गाउँ-ठाउँमा रहेका सम्पदाहरूको महत्त्वबारे जनचेतना फैलाउने ।
२. विद्यालय वा समुदायमा हुने सरसफाइ कार्यक्रम मा सहभागी भई
सम्पदा क्षेत्रलाई स्वच्छ राख्ने ।
३. सम्पदाको मर्मत वा संरक्षण कार्यमा स्थानीय निकायलाई सहयोग पुर्याउने ।
४. शैक्षिक भ्रमणको माध्यमबाट सम्पदाहरूको अध्ययन गरी तिनको प्रचार
प्रसारमा योगदान दिने।
१७. प्रश्न: अमूर्त सम्पदा अन्तर्गत पर्ने विभिन्न जात्राहरूको उदाहरण
दिनुहोस्।
उत्तर: नेपाल सांस्कृतिक सम्पदामा धनी हुनुको एक प्रमुख कारण यहाँका प्रचलित
जात्राहरू हुन् :
१. काठमाडौँमा मनाइने गाईजात्रा र इन्द्रजात्रा ।
२. भक्तपुरको विस्केट जात्रा र पाटनको मछिन्द्रनाथको
जात्रा ।
३. हिमाली क्षेत्रमा मनाइने लोसार र तराईमा मनाइने छठ एवं होरी ।
१८. प्रश्न: सम्पदा संरक्षणमा देखिने मुख्य चुनौतीहरू के-के हुन सक्छन् ?
उत्तर: सम्पदा संरक्षणमा निम्न चुनौतीहरू देखिन्छन् : १. सम्पदा
क्षेत्रमा हुने बढ्दो सहरीकरण र अतिक्रमण।
२. प्रदुषण र फोहोरमैलाका कारण सम्पदाको सौन्दर्यमा ह्रास आउनु ।
३. संरक्षणका लागि आवश्यक बजेट र दक्ष जनशक्तिको अभाव हुनु ।
४. प्राकृतिक प्रकोप (जस्तै: भूकम्प) का कारण भौतिक संरचनाहरू भत्किनु ।
१९. प्रश्न: 'पुर्खाको ज्ञान र सिपको हस्तान्तरण' मा राष्ट्रिय सम्पदाले कसरी सहयोग गर्छ ?
उत्तर: राष्ट्रिय सम्पदाहरू ज्ञानका भण्डार हुन्:
१. हाम्रा मन्दिर र दरबारको निर्माण शैलीले प्राचीन इन्जिनियरिङ र
वास्तुकला को ज्ञान दिन्छ ।
२. अमूर्त सम्पदा (जस्तै: पूजा विधि, लोक नृत्य) ले हाम्रो परम्परागत सिपलाई
जीवन्त राख्छ ।
३. यस्ता सम्पदाको अवलोकन र अध्ययनबाट नयाँ पुस्ताले आफ्नो पुर्खाको
जीवनशैली बुझ्ने मौका पाउँछन् ।
४. यसले गर्दा हाम्रा मौलिक सिपहरू लोप हुन पाउँदैनन् र पुस्तान्तरण
भइरहन्छन् [५१]।
२०. प्रश्न: जैविक विविधता संरक्षणमा राष्ट्रिय सम्पदाको भूमिका चर्चा
गर्नुहोस्।
उत्तर: प्राकृतिक सम्पदाहरू (विशेष गरी निकुञ्ज र आरक्षहरू) ले जैविक विविधता
संरक्षणमा निम्न भूमिका खेल्छन् :
१. यसले दुर्लभ वन्यजन्तु र वनस्पतिको सुरक्षित
बासस्थान सुनिश्चित गर्छ ।
२. पारिस्थितिकीय प्रणाली (Ecosystem) लाई सन्तुलनमा
राख्न मद्दत पुर्याउँछ ।
३. वैज्ञानिक खोज र अनुसन्धानका लागि आधार प्रदान गर्छ ।
४. वातावरण स्वच्छ राखी जलवायु परिवर्तनको असर न्यूनीकरणमा सहयोग गर्छ ।
२१. प्रश्न: भक्तपुर दरबार क्षेत्रका मुख्य आकर्षक सम्पदाहरू के-के हुन् ?
उत्तर: भक्तपुर दरबार क्षेत्र ऐतिहासिक र सांस्कृतिक दृष्टिकोणले निकै धनी छ :
१. यहाँको ५५ झ्याले दरबार र सुनौलो ढोका (स्वर्णद्वार) मुख्य आकर्षण
हुन् ।
२. प्यागोडा शैलीको उत्कृष्ट नमुना न्यातपोल मन्दिर र दत्तात्रय मन्दिर यहाँ रहेका छन् ।
३. सिद्ध पोखरी र रानी पोखरी जस्ता ऐतिहासिक पोखरीहरू पनि यहाँ पाइन्छन् ।
४. यहाँका गल्ली र घरहरूमा मल्लकालीन कलाको प्रभाव स्पष्ट देख्न सकिन्छ ।
२२. प्रश्न: पाटन दरबार क्षेत्रको कलात्मक पक्षको वर्णन गर्नुहोस्।
उत्तर: पाटन (ललितपुर) दरबार क्षेत्र मल्लकालीन कलाको केन्द्र हो :
१. यहाँ ढुङ्गाबाट बनेको प्रसिद्ध कृष्ण मन्दिर छ, जुन शिखर शैलीको
उत्कृष्ट नमुना हो ।
२. भीमसेन मन्दिर, विश्वनाथ मन्दिर र कुम्भेश्वर महादेव यहाँका अन्य महत्त्वपूर्ण स्थल हुन् ।
३. यहाँको दरबार क्षेत्रभित्र सुन्दरी चोक र तुसाहिटी जस्ता मल्लकालीन
ढुङ्गे धाराहरू छन् ।
४. यस क्षेत्रले काठमाडौँ उपत्यकाको प्राचीन कला र सभ्यतालाई झल्काउँछ ।
२३. प्रश्न: बौद्धनाथ महाचैत्यको ऐतिहासिक र सांस्कृतिक महत्त्व लेख्नुहोस्।
उत्तर: बौद्धनाथ महाचैत्य काठमाडौँमा अवस्थित एक विशाल र महत्त्वपूर्ण स्तुप हो :
१. यसको निर्माण पाँचौँ शताब्दीमा भएको विश्वास गरिन्छ र यो विश्वकै ठुला
स्तुपहरू मध्ये एक हो।
२. यो क्षेत्र बौद्ध धर्मावलम्बीहरूको आस्थाको केन्द्र हो र यहाँ धेरै
बौद्ध विहारहरू रहेका छन् ।
३. सन् १९७९ मा यसलाई विश्व सम्पदा सूची मा समावेश गरिएको
थियो ।
४. यहाँको शान्त वातावरण र अद्वितीय बनावटले स्वदेशी तथा विदेशी पर्यटकलाई
आकर्षित गर्छ ।
२४. प्रश्न: राष्ट्रिय गौरवका सम्पदा संरक्षणमा समुदायको भूमिका कस्तो हुनुपर्छ
?
उत्तर: सम्पदाको दिगो संरक्षणका लागि समुदायको भूमिका अपरिहार्य छ:
१. स्थानीय बासिन्दाले सम्पदा क्षेत्रको नियमित रेखदेख र सरसफाइ मा सक्रियता
देखाउनु पर्छ ।
२. सम्पदालाई हुने भौतिक क्षति वा अतिक्रमण विरुद्ध सामूहिक आवाज उठाउनु
पर्छ ।
३. सम्पदाको महत्त्वबारे नयाँ पुस्तालाई बुझाउने र उनीहरूमा अपनत्वको भावना जागृत गराउनु
पर्छ ।
४. सम्पदा संरक्षणका लागि गठन गरिएका स्थानीय समिति वा कोषहरूमा योगदान
दिनुपर्छ ।
२५. प्रश्न: सम्पदा संरक्षणमा राज्यले गर्नुपर्ने कुनै चारवटा कार्यहरू उल्लेख
गर्नुहोस् ।
उत्तर: राज्यले राष्ट्रिय सम्पदाको रक्षाका लागि निम्न कार्यहरू गर्नुपर्छ:
१. सम्पदा संरक्षणका लागि प्रभावकारी कानुन र नीतिहरू निर्माण गरी
कार्यान्वयन गर्ने ।
२. जिर्ण भएका ऐतिहासिक संरचनाहरूको पुरातात्विक मापदण्ड अनुसार पुनर्निर्माण र
मर्मत गर्ने ।
३. सम्पदा क्षेत्रको सुरक्षाका लागि सुरक्षाकर्मी वा गार्डको व्यवस्था
गर्ने ।
४. सम्पदा संरक्षणका लागि आवश्यक बजेट र स्रोतसाधनको न्यायोचित वितरण गर्ने
।
२६. प्रश्न: नेपालको सांस्कृतिक सम्पदालाई जीवन्त बनाउन हाम्रा चाडपर्वको
भूमिका कस्तो छ ?
उत्तर: हाम्रा चाडपर्वहरूले सांस्कृतिक सम्पदालाई जीवन्त राख्न ठुलो सहयोग गर्छन्:
१. विभिन्न चाडपर्वमा खाइने विशेष परिकार (जस्तै: योमरी, सेलरोटी, खाप्से) ले
हाम्रो खानपानको संस्कृति जोगाउँछ ।
२. चाडपर्वका अवसरमा नाचिने लोक नृत्य र गाइने गीतले
हाम्रो अमूर्त कलालाई जीवन्त राख्छ।
३. जात्रा र पर्वहरूले मानिसहरूलाई एक ठाउँमा भेला गराई सामाजिक सद्भाव र
एकता बलियो बनाउँछन् । ४. यसले हाम्रा प्राचीन परम्परा र रीतिरिवाजलाई भावी पुस्तामा हस्तान्तरण
गर्न मद्दत गर्छ ।
२७. प्रश्न: 'सम्पदाको संरक्षण गर्नु आत्मसम्मानको अनुभूति हो', यसलाई प्रस्ट
पार्नुहोस्।
उत्तर: सम्पदा हाम्रो गौरव र पहिचान हुन्:
१. जब हामी हाम्रा ऐतिहासिक दरबार र मन्दिरहरू सुरक्षित देख्छौँ, तब हामीलाई आफ्ना
पुर्खाको महानतामा गर्व लाग्छ ।
२. यस्ता सम्पदाले गर्दा नै हामी नेपाली हुनुमा गर्व गर्न सक्छौँ ।
३. सम्पदाको विनाश हुनु भनेको हाम्रो आफ्नो इतिहास र पहिचान मेटिनु हो, जसले हाम्रो शिर
निहुराउँछ ।
४. त्यसैले, सम्पदाको रक्षा गरेर हामीले आफ्नो राष्ट्रिय स्वाभिमान र आत्मसम्मान लाई बचाउन सक्छौँ
।
२८. प्रश्न: सम्पदा क्षेत्रभित्र भौतिक संरचना निर्माण गर्दा ध्यान दिनुपर्ने
कुराहरू के-के हुन् ?
उत्तर: सम्पदा क्षेत्रमा नयाँ संरचना बनाउँदा निम्न कुरामा ध्यान दिनुपर्छ:
१. प्राचीन र ऐतिहासिक संरचनाको स्वरूप बिग्रने गरी कुनै पनि नयाँ निर्माण
कार्य गर्नु हुँदैन ।
२. निर्माण सामग्रीहरू वातावरणमैत्री र सम्पदाको मौलिकतासँग मिल्दो
हुनुपर्छ ।
३. सम्पदाको दृश्य अवरोध हुने गरी अग्ला भवन वा टावरहरू निर्माण गर्न पाइँदैन ।
४. पुरातात्विक विभागको स्वीकृति र मापदण्ड पालना गरेर मात्र निर्माण कार्य
अघि बढाउनु पर्छ ।
२९. प्रश्न: ऐतिहासिक गढी र स्मारकहरूको महत्त्व किन छ ?
उत्तर: ऐतिहासिक गढी र स्मारकहरू हाम्रो वीरताको प्रतीक हुन्:
१. यिनले नेपालको एकीकरण र वीर पुर्खाले गरेका सङ्घर्ष को कथा बोकेका
हुन्छन् ।
२. यस्ता स्थलहरूले देशको सैन्य इतिहास र रणनीतिक ज्ञान प्रदान गर्छन् ।
३. यी स्मारकहरूले नयाँ पुस्तामा देशभक्ति र राष्ट्रियता को भावना जागृत
गराउन मद्दत गर्छन् ।
४. यस्ता ऐतिहासिक सम्पदाहरूको संरक्षणले हाम्रो गौरवशाली इतिहासलाई जीवित
राख्छ ।
३०. प्रश्न: राष्ट्रिय सम्पदाको खोज र अध्ययन अनुसन्धानमा कस्तो योगदान पुग्छ ?
उत्तर: राष्ट्रिय सम्पदाहरू अध्ययनका लागि खुला विश्वविद्यालय जस्तै हुन्:
१. यिनले हाम्रा प्राचीन लिपि, भाषा र सामाजिक अवस्थाको बारेमा अध्ययन गर्न
आधार दिन्छन् ।
२. पुरातत्वविद् र इतिहासकारहरूका लागि यस्ता सम्पदाहरू खोजको मुख्य
स्रोत हुन् ।
३. यसबाट हाम्रा पुर्खाले प्रयोग गरेका प्रविधि र ज्ञानको रहस्य पत्ता
लगाउन सकिन्छ ।
४. अध्ययन अनुसन्धानबाट प्राप्त तथ्यहरूले देशको इतिहासलाई अझ बढी स्पष्ट र
विश्वसनीय बनाउन सहयोग गर्छन् ।
एकाइ ३, पाठ २: हाम्रा लोकगीत (४ अङ्कभारका ३० प्रश्नोत्तर)
१. प्रश्न: लोकगीत भनेको के
हो? यसलाई किन 'समुदायको गीत' भनिन्छ?
उत्तर: स्थानीय स्तरमा सिर्जित र सङ्कलित मानिसका सुख, दुःख, पीडा र उमङ्ग जस्ता लोकजीवनका अनुभवहरू समेटिएको सरल र बोधगम्य कलात्मक
अभिव्यक्तिलाई लोकगीत भनिन्छ । यो समाजमा गाइने र एक पुस्ताबाट अर्को पुस्तामा
हस्तान्तरण हुँदै जाने भएकाले र यसलाई समाजले नै बचाएको हुनाले यसलाई समुदायको गीत भनिएको हो ।
२. प्रश्न: लोकगीतका कुनै
चारवटा महत्त्वहरू उल्लेख गर्नुहोस्।
उत्तर: लोकगीतका चार महत्त्वहरू निम्न छन्:
१. यसले हाम्रो मौलिक पहिचान झल्काउँछ।
२. मानिसलाई मनोरञ्जन प्रदान गर्छ र तनावबाट मुक्त हुन सहयोग गर्छ।
३. पुर्खाको परम्परा र संस्कृतिलाई बचाउन मद्दत गर्छ।
४. यसले सामाजिक एकता कायम राख्न र इतिहासको स्रोतका रूपमा काम गर्छ।
३. प्रश्न: 'लोकगीतहरू उमेर, स्थान र परिवेश अनुसार फरक हुन्छन्', यस भनाइलाई स्पष्ट पार्नुहोस्।
उत्तर: मानिसको रुचि र भोगाइ अनुसार लोकगीतहरू फरक हुन्छन् । वृद्धवृद्धाले गाउने, वयस्क, युवा र बालबालिकाले सुन्ने गीतका लय र शब्दहरू फरक हुन्छन् । त्यस्तै, भौगोलिक परिवेश र क्षेत्रीय बसोबास (जस्तै: हिमाल, पहाड वा तराई) अनुसार पनि गीतका भाका र शैलीहरूमा विविधता पाइन्छ ।
४. प्रश्न: नेपाली लोकगीतले
वर्तमानमा सामना गरिरहेका कुनै चारवटा चुनौतीहरू लेख्नुहोस्।
उत्तर: लोकगीतका मुख्य चुनौतीहरू निम्न हुन् :
१. लोकगीतको मौलिकतालाई जोगाउन कठिन हुनु।
२. गीतका स्रोत र मनोभावनाको सही सम्बोधन हुन नसक्नु।
३. कलाकारहरू मर्कामा पर्ने गरी हुने बौद्धिक चोरी।
४. युवा पुस्तामा विदेशी गीतप्रतिको बढ्दो मोह र मौलिक संस्कृतिको लोप हुनु।
५. प्रश्न: लोकगीतको
संरक्षणका लागि युवा पुस्ताले के-कस्तो भूमिका खेल्न सक्छन्?
उत्तर: युवा पुस्ताले निम्न भूमिका खेल्न सक्छन् :
१. पुर्खाबाट प्राप्त मौलिक परम्परालाई जोगाउने र सिक्ने।
२. लोकगीतको महत्त्व बुझ्ने र यसको पुस्तान्तरणमा सहयोग गर्ने।
३. लोकगीतका मर्म र भावनाको सम्मान गर्दै शब्द र लयको सही प्रयोग गर्ने।
४. आधुनिकताका नाममा मौलिकता बिगार्न नदिई यसको प्रचार-प्रसार गर्ने।
६. प्रश्न: लोकगीतको
संरक्षणमा विद्यालय र समुदायले कसरी योगदान दिन सक्छन्?
उत्तर: विद्यालय र समुदायले निम्न कार्य गर्न सक्छन् :
१. विद्यालय र समुदायमा हुने सांस्कृतिक कार्यक्रमहरूमा लोकगीतलाई प्राथमिकता
दिने।
२. लोकगीत सङ्कलक तथा गायकहरूलाई उचित हौसला र सम्मान प्रदान गर्ने।
३. सिर्जनाकर्ताको बौद्धिक सम्पत्ति को संरक्षणमा जोड दिने।
४. उत्सव, पर्व र मेलाहरूमा आफ्नै मौलिक लोकगीत गाउने र सुनाउने वातावरण बनाउने।
७. प्रश्न: तामाङ सेलोको
संक्षिप्त परिचय र यसको विशेषता लेख्नुहोस्।
उत्तर: तामाङ सेलो बागमती प्रदेश लगायत देशका विभिन्न भागमा बसोबास गर्ने तामाङ
जातिले गाउने मौलिक गीत हो। यसका विशेषताहरू:
१. यो गीत 'डम्फु' को तालमा गाइन्छ।
२. यसमा तामाङ समुदायको जीवनशैली र संस्कृति झल्किन्छ।
३. यो गीत उत्सव र मेलाहरूमा सामूहिक रूपमा नाच्दै गाइन्छ।
८. प्रश्न: असारे गीतको
महत्त्व र यसको सन्दर्भ चर्चा गर्नुहोस्।
उत्तर: असार महिनामा खेत रोपाईं गर्ने समयमा खेतालाहरूले गाउने गीतलाई असारे गीत
भनिन्छ ।
१. यसले रोपाईंको थकान मेटाउन र काममा जाँगर भर्न मद्दत गर्छ।
२. यसमा किसानका सुख-दुःख र वर्षातको परिवेश समेटिएको हुन्छ।
३. यो गीतले नेपाली कृषि प्रधान समाजको जीवन्त चित्र प्रस्तुत गर्छ।
९. प्रश्न: तीज गीतले
नेपाली महिलाहरूको सामाजिक अवस्थालाई कसरी चित्रण गर्छ?
उत्तर: तीज गीत विशेष गरी हिन्दु महिलाहरूले तीज पर्वको अवसरमा गाउने गीत हो ।
१. यसमा महिलाहरूले आफ्ना माइतीको सम्झना र पारिवारिक भोगाइहरू व्यक्त गर्छन्।
२. सामाजिक विसङ्गति र महिला अधिकारका आवाजहरू पनि गीतका माध्यमबाट उठाइन्छन्।
३. यो महिलाहरूको भावना साटासाट गर्ने एक सशक्त माध्यम हो।
१०. प्रश्न: पालम गीत कुन
समुदायमा प्रचलित छ र यो कसरी गाइन्छ?
उत्तर: पालम गीत नेपालको पूर्वी पहाडमा बसोबास गर्ने लिम्बु जाति मा प्रचलित छ ।
१. यो गीत विशेष रूपमा धान नाच नाच्ने समयमा युवा-युवतीहरूले गाउने गर्छन्।
२. यसमा प्रश्नोत्तर शैलीमा भावनाहरू व्यक्त गरिन्छ।
३. यसले लिम्बु समुदायको मौलिक संस्कार र परम्परालाई जीवन्त राखेको छ।
११. प्रश्न: लोकगीतलाई 'इतिहासको स्रोत' किन भनिएको हो?
उत्तर: लोकगीतमा सम्बन्धित समयको समाज, रहनसहन, घटना र वीरताका कथाहरू बुनिएका हुन्छन् । पुराना गीतहरूले हाम्रा पुर्खाले
भोगेका परिस्थिति र तत्कालीन सामाजिक अवस्थाको जानकारी दिने भएकाले यसलाई इतिहास
बुझ्ने एक महत्त्वपूर्ण मौलिक स्रोत मानिन्छ ।
१२. प्रश्न: 'बौद्धिक चोरी' ले लोकगीत क्षेत्रमा कसरी असर गरिरहेको छ?
उत्तर: अरूले सिर्जना गरेको मौलिक शब्द वा लयलाई अनुमति बिना आफ्नो भनी प्रयोग गर्नु
बौद्धिक चोरी हो । यसले गर्दा वास्तविक सिर्जनाकर्ता ओझेलमा पर्छन्, उनीहरू आर्थिक रूपमा मर्कामा पर्छन् र लोकगीतको मौलिक स्वरूप नै हराएर जाने
खतरा बढ्छ ।
१३. प्रश्न: होरी गीतको
परिचय र यसले दिने सन्देश उल्लेख गर्नुहोस्।
उत्तर: होरी गीत नेपालको पूर्वी तराईमा होली (फागु) को अवसरमा गाइने गीत हो ।
१. यो गीत विशेष गरी राम र सीताको चरित्रमा आधारित भएर गाइन्छ।
२. यसले समाजमा भाइचारा, सद्भाव र खुसीको सन्देश फैलाउँछ।
३. तराईको मिथिला संस्कृति र परम्परालाई यसले उजागर गर्छ।
१४. प्रश्न: परम्परागत
खैँजडी भजनको विशेषता लेख्नुहोस्।
उत्तर: खैँजडी भजन विभिन्न धार्मिक कार्यका अवसरमा गाइने गीत हो ।
१. यसमा एक जनाले भट्याउने र अरूले पछ्याउने (दोहोऱ्याउने) गरिन्छ।
२. यो भजन खैँजडीको तालमा गाइन्छ र यसमा विशेष गरी देवदेवीका स्तुतिहरू
हुन्छन्।
३. यो नेपाली समाजको पुरानो र मौलिक गायन पद्धति हो।
१५. प्रश्न: लोकगीत र लोक
संस्कृति बीचको सम्बन्ध स्पष्ट पार्नुहोस्।
उत्तर: लोकगीत र लोक सङ्गीत लोक संस्कृतिका अभिन्न अङ्ग हुन् । लोक संस्कृतिले समाजको समग्र पहिचान दिन्छ भने लोकगीतले त्यस
संस्कृतिका भोगाइ, मूल्य-मान्यता र परम्परालाई स्वर र लयका माध्यमबाट अभिव्यक्त गर्छ। गीत बिनाको
लोक संस्कृति अधुरो हुन्छ।
१६. प्रश्न: झ्याउरे गीतको
गायन शैली र सन्दर्भ चर्चा गर्नुहोस्।
उत्तर: झ्याउरे गीत पहाडी भेगका गोठालो जाँदा वा घाँस-दाउरा गर्दा गाइने अत्यन्त
लोकप्रिय गीत हो ।
१. यो गीत सरल र माया-प्रेमका भावनाहरूले भरिएको हुन्छ।
२. यो विशेष गरी मादलको तालमा गाइन्छ।
३. यसले ग्रामीण जनजीवनको स्वच्छन्द र प्राकृतिक परिवेशलाई झल्काउँछ।
१७. प्रश्न: 'लोकगीतले समाजको वास्तविकताको प्रतिनिधित्व गर्छ', यसलाई पुष्टि गर्नुहोस्।
उत्तर: लोकगीतमा मानिसका दैनिक भोगाइ, सुख, दुःख, रीतिरिवाज र मूल्य-मान्यताको वास्तविक अभिव्यक्ति हुन्छ । यसले समाजमा
विद्यमान अवस्थालाई जस्ताको तस्तै उजागर गर्ने भएकाले यो समाजको ऐना र
वास्तविकताको प्रतिविम्ब हो।
१८. प्रश्न: विदेशी
संस्कृतिको प्रभावले लोकगीतमा कस्तो असर पारेको छ?
उत्तर: विदेशी गीत-सङ्गीतको बढ्दो मोहका कारण नयाँ पुस्ता आफ्ना मौलिक लोकगीतप्रति
उदासीन हुँदै गएका छन् । यसले गर्दा हाम्रा पुराना र मौलिक भाकाहरू लोप हुँदै जाने
र हाम्रो सांस्कृतिक पहिचान नै सङ्कटमा पर्ने खतरा देखिएको छ।
१९. प्रश्न: लोकगीतले कसरी
मनोरञ्जन र मानसिक शान्ति प्रदान गर्छ?
उत्तर: लोकगीतमा आफ्नै माटोको सुगन्ध, सरल शब्द र मन छुने लय हुन्छ । यसले दैनिक कामको थकान मेट्न, मानसिक तनाव र चिन्ताबाट मुक्त हुन र मानिसको मनमा उत्साह र उमङ्ग भर्न मद्दत
गर्छ ।
२०. प्रश्न: लोकगीतको
संरक्षणमा 'सर्जकको सम्मान' किन आवश्यक छ?
उत्तर: सर्जक वा गायकहरूले हाम्रो संस्कृतिलाई जीवित राखेका हुन्छन् । यदि उनीहरूलाई
उचित हौसला, सम्मान र आर्थिक सुरक्षा प्रदान गरियो भने मात्र उनीहरू नयाँ सिर्जनामा
लागिरहन्छन्, जसले गर्दा लोकगीतको परम्परा निरन्तर चलिरहन्छ ।
२१. प्रश्न: 'लोकगीत हाम्रो मौलिक पहिचान हो', यस भनाइलाई चार बुँदामा
प्रस्ट्याउनुहोस्। उत्तर: १. लोकगीतले हाम्रो देशको विविधता र कलालाई विश्वसामु चिनाउँछ । २. यसले हाम्रा पुर्खाको ज्ञान र सिपलाई बोकेको हुन्छ। ३. हाम्रा चाडपर्व र संस्कारहरू लोकगीतसँग जोडिएका छन्। ४. यो नेपालको आफ्नै माटोमा उब्जिएको मौलिक सिर्जना हो ।
२२. प्रश्न: लोकगीतका
माध्यमबाट सामाजिक एकता कसरी कायम हुन्छ? उत्तर: विभिन्न मेला, पर्व र उत्सवहरूमा सामूहिक रूपमा लोकगीत गाउँदा र नाच्दा मानिसहरूबीचको
सम्बन्ध बलियो हुन्छ । यसले जातजाति र समुदायबीच आपसी सद्भाव र मेलमिलाप बढाउँछ, जसले अन्ततः सामाजिक एकतालाई मजबुत बनाउँछ ।
२३. प्रश्न: लोकगीतका
विभिन्न स्वरूपहरू कुन-कुन कुरामा आधारित हुन्छन्? उत्तर: लोकगीतका स्वरूपहरू निम्न कुरामा आधारित हुन्छन् :
१. भौगोलिक क्षेत्र: पहाड, तराई वा हिमालको परिवेश।
२. भोगाइ र अनुभव: मानिसले जीवनमा भोगेका सुख-दुःख।
३. रुचि र उमेर: बालबालिका, युवा वा वृद्धको रोजाइ।
४. अवसर: खेतीपाती, चाडपर्व वा सामाजिक भेला।
२४. प्रश्न: नेपाली
लोकगीतको मौलिकता बचाउन के-कस्ता सुधारहरू आवश्यक छन्?
उत्तर: १. आधुनिक वाद्यवादन प्रयोग गर्दा पनि मौलिक लय र शब्दलाई बिगार्न नहुने ।
२. लोकगीतको वास्तविक मर्म र भावनाको सम्मान गर्ने।
३. नयाँ पुस्तालाई लोकगीतको तालिम र शिक्षा दिने।
४. सञ्चार माध्यमहरूले मौलिक लोकगीतलाई बढी प्राथमिकता दिने।
२५. प्रश्न: लोकगीतमा
प्रयोग हुने शब्द र लयको महत्त्व के छ?
उत्तर: लोकगीतमा प्रयोग हुने शब्दहरू सरल र स्थानीय जनजीवनसँग सम्बन्धित हुन्छन्, जसले गर्दा सबैले सजिलै बुझ्न सक्छन् । यसको विशिष्ट लयले गीतलाई कर्णप्रिय
बनाउनुका साथै समुदायको छुट्टै पहिचान स्थापित गर्न सहयोग गर्छ ।
२६. प्रश्न: 'हाम्रा उत्सव र मेलाहरू लोकगीत बिना अधुरा हुन्छन्', चर्चा गर्नुहोस्।
उत्तर: हाम्रा धेरै चाडपर्व र मेलाहरूमा लोकगीत अभिन्न रूपमा जोडिएका छन् । तीजमा तीज
गीत, रोपाईंमा असारे गीत र होलीमा फागु गीत गाइन्छ। यी गीतहरूले उत्सवमा रौनकता
थप्ने र मानिसहरूलाई भावनात्मक रूपमा जोड्ने काम गर्छन्।
२७. प्रश्न: लोकगीतलाई
अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा चिनाउन के गर्नुपर्ला?
उत्तर: १. अन्तर्राष्ट्रिय सांस्कृतिक समारोहहरूमा नेपाली लोकगीत र नृत्यको प्रदर्शन
गर्ने ।
२. आधुनिक प्रविधिको प्रयोग गरी लोकगीतलाई विश्वव्यापी सञ्चार माध्यममा
पुऱ्याउने।
३. पर्यटकीय स्थलहरूमा लोकगीत र संस्कृतिको प्रस्तुति दिने।
४. लोकगीतको महत्त्वबारे विदेशी भाषाहरूमा पनि जानकारी उपलब्ध गराउने।
२८. प्रश्न: लोकगीत सङ्कलन
र अनुसन्धानको महत्त्व के छ?
उत्तर: धेरै मौलिक गीतहरू सङ्कलनको अभावमा लोप हुने अवस्थामा छन्। अनुसन्धानले गीतको
उत्पत्ति, सन्दर्भ र वास्तविक अर्थ पत्ता लगाउन मद्दत गर्छ, जसले गर्दा ती सम्पदाहरूलाई लिखित वा डिजिटल रूपमा सुरक्षित राख्न र भावी
पुस्तालाई हस्तान्तरण गर्न सजिलो हुन्छ ।
२९. प्रश्न: 'लोकगीत मानिसको मनोभावना व्यक्त गर्ने माध्यम हो', यसलाई प्रस्ट पार्नुहोस्।
उत्तर: मानिसले प्रत्यक्ष रूपमा अभिव्यक्त गर्न नसकेका आफ्ना भित्री खुसी, दुःख, माया र गुनासाहरू लोकगीतको माध्यमबाट सहजै व्यक्त गर्न सक्छन् । यसले गर्दा
मानिसको मनको बोझ हलुका हुन्छ र भावनाहरूले कलात्मक स्वरूप पाउँछन्।
३०. प्रश्न: लोकगीतको
संरक्षणमा स्थानीय तहको भूमिका कस्तो हुनुपर्छ? उत्तर:
१. स्थानीय लोकगीतको संरक्षणका लागि बजेट र कार्यक्रम तर्जुमा गर्ने।
२. स्थानीय कलाकारहरूको प्रोत्साहनका लागि प्रतियोगिता र सम्मान कार्यक्रम
आयोजना गर्ने।
३. पाठ्यक्रममा स्थानीय लोकगीत र संस्कृतिका विषयवस्तु समावेश गर्ने।
४. लोकगीत संरक्षणका लागि स्थानीय क्लब वा संस्थाहरूलाई सहयोग गर्ने ।
एकाइ ३, पाठ ३ नेपाली लोकबाजामा आधारित ४ अङ्कभारका प्रश्न र
उत्तरहरू
१. प्रश्न: नेपाली लोकबाजा
भनेको के हो? यसको संक्षिप्त परिचय दिनुहोस्।
उत्तर: नेपालका विभिन्न भू-भागमा बसोबास गर्ने जातजाति तथा समुदायमा प्रचलित
मौलिक वाद्यवादनका साधनलाई लोकबाजा भनिन्छ । यी बाजाहरूले नेपाली संस्कृतिको
पहिचान बोकेका छन् । यिनलाई बजाउने तरिका फरक-फरक हुन्छन्; कोही फुकेर, कोही रेटेर, कोही ठोकेर त कोही ट्याक-ट्याक पारेर बजाइन्छन् । लोकबाजाहरू स्थानीय स्तरमा
उपलब्ध स्रोतसाधन (जस्तै: काठ, छाला, बाँस, धातु) बाट निर्माण गरिएका हुन्छन् ।
२. प्रश्न: नेपाली
लोकबाजाका कुनै चारवटा महत्त्वहरू उल्लेख गर्नुहोस्।
उत्तर: लोकबाजाका महत्त्वहरू निम्न छन् :
• यसले हाम्रो राष्ट्रिय र मौलिक पहिचान कायम गर्न मद्दत गर्दछ।
• लोकगीत र लोकनृत्यलाई सुमधुर र लयबद्ध बनाउन यसको अनिवार्य आवश्यकता पर्दछ।
• विभिन्न जात्रा, पर्व, उत्सव र संस्कारहरूमा रौनकता थप्ने कार्य गर्दछ ।
• यसले हाम्रा पुर्खाको ज्ञान, सिप र परम्परागत प्रविधिलाई जीवन्त राख्छ।
३. प्रश्न: मादलको बनावट र
यसको प्रयोगबारे स्पष्ट पार्नुहोस्।
उत्तर: मादल नेपालको सबैभन्दा प्रचलित र लोकप्रिय लोकबाजा हो ।
• यसको निर्माण काठको ढुङ्ग्रोमा दुवैतिर छालाले मोरेर गरिएको हुन्छ।
• यो हातले ठोकेर वा धाप दिएर बजाइन्छ।
• यसलाई 'नेपाली लोकबाजाको राजा' को रूपमा पनि लिइन्छ किनकि यो प्रायः सबै लोकगीतमा प्रयोग हुन्छ ।
• यो घाँटीमा भिरेर वा कम्मरमा बाँधेर नाच्दै बजाउन सकिन्छ।
४. प्रश्न: सारङ्गी कुन
समुदायको पहिचान हो? यसको विशेषता लेख्नुहोस्।
उत्तर: सारङ्गी विशेष गरी गन्धर्व जाति मा प्रचलित लोकबाजा हो ।
• यो काठबाट बनेको हुन्छ र यसमा तारहरू जडान गरिएका हुन्छन्।
• यो धनु जस्तो साधनले रेटेर बजाइन्छ ।
• यसले अत्यन्तै कारुणिक र सुमधुर धून निकाल्छ।
• विशेष गरी झ्याउरे भाका र दुखद घटनाहरू गाउँदा यसको प्रयोग बढी गरिन्छ ।
५. प्रश्न: पञ्चैबाजा भनेको
के हो? यसमा कुन कुन बाजाहरू पर्दछन्?
उत्तर: नेपाली समाजमा शुभकार्य, विवाह र उत्सवहरूमा सामूहिक रूपमा बजाइने पाँचवटा बाजाहरूको समूहलाई पञ्चैबाजा
भनिन्छ । यसमा निम्न बाजाहरू समावेश हुन्छन्:
• दमाहा, झ्याली (भ्याल्टा), ट्याम्को, ढोलकी र नरसिङ्गा (वा सहनाई) ।
• यो बाजा विशेष गरी दमाई समुदायले बजाउने परम्परा रहेको छ।
• यसले नेपाली मौलिक सङ्गीतको ठुलो हिस्सा ओगटेको छ ।
६. प्रश्न: बाँसुरी र
मुर्चुङ्गा बीचको भिन्नता स्पष्ट पार्नुहोस्।
उत्तर: बाँसुरी र मुर्चुङ्गा दुवै फुकेर बजाइने बाजा भए तापनि यिनका आफ्नै
विशेषता छन् :
• बाँसुरी: यो बाँसको नलीबाट बनेको हुन्छ, जसमा प्वालहरू पारिएका हुन्छन् र मुखले फुकेर औँलाको सहायताले बजाइन्छ ।
• मुर्चुङ्गा: यो फलामको सानो फ्रेममा पातलो जिब्रो जस्तो भाग भएको बाजा हो, जसलाई ओठमा राखेर फुक्दै औँलाले सुस्तरी हिर्काएर बजाइन्छ ।
• बाँसुरी प्रायः सबै क्षेत्रमा प्रचलित छ भने मुर्चुङ्गा विशेष गरी किराँती
समुदायमा बढी लोकप्रिय छ ।
७. प्रश्न: सहनाई र
नरसिङ्गाको विशेषता उल्लेख गर्नुहोस्।
उत्तर: यी दुवै पञ्चैबाजा समूहमा पर्ने र फुकेर बजाइने बाजाहरू हुन् :
• सहनाई: यो धातु वा काठबाट बनेको
हुन्छ र ओठले च्यापी फुकेर बजाइन्छ। यसले निकै तिखो र सुमधुर स्वर निकाल्छ ।
• नरसिङ्गा: यो तामाको पाताबाट बनेको
अर्धाकार वा घुमाउरो ठुलो बाजा हो, जसलाई जोडले फुकेर बजाइन्छ।
• यी दुवै बाजाहरू विवाह र विशेष धार्मिक जात्राहरूमा अनिवार्य मानिन्छन्।
८. प्रश्न: लिम्बू जातिमा
प्रचलित 'च्याब्रुङ' र 'धान नाच' को सम्बन्ध चर्चा गर्नुहोस्।
उत्तर: च्याब्रुङ लिम्बू जातिको एक मुख्य लोकबाजा हो, जुन ढोल जस्तै देखिन्छ ।
• यो बाजा विशेष गरी धान नाच नाच्ने समयमा बजाइन्छ ।
• यसलाई कम्मरमा भिरेर दुवै हातले ठोकेर बजाइन्छ।
• यसको तालमा लिम्बू समुदायका युवायुवतीहरू हात समातेर गोलो घेरामा नाच्छन् ।
• यसले लिम्बू जातिको सामाजिक र सांस्कृतिक एकतालाई झल्काउँछ।
९. प्रश्न: 'बिनायो' बाजाको परिचय र यसको महत्त्व लेख्नुहोस्।
उत्तर: बिनायो विशेष गरी किरात (राई/लिम्बू) र शेर्पा समुदायमा प्रचलित सानो
बाजा हो ।
• यो मालिङ्गो वा बाँसको सानो कप्टेरोबाट बनाइन्छ।
• यसको बिचमा एउटा मसिनो जिब्रो काटिएको हुन्छ, जसलाई ओठमा राखेर धागोको
सहायताले तान्दै फुकेर बजाइन्छ ।
• यसले एक प्रकारको गुन्जायमान र मिठो ध्वनि निकाल्छ।
• यसलाई गोठाला जाँदा वा फुर्सदको समयमा मनोरञ्जनका लागि बजाइन्छ।
१०. प्रश्न: नेपाली लोकबाजा
लोप हुने अवस्थामा पुग्नुका कुनै चारवटा कारणहरू लेख्नुहोस्।
उत्तर: लोकबाजाहरू लोप हुनुका मुख्य कारणहरू निम्न हुन् :
• विदेशी बाजा र सङ्गीत (जस्तै: गितार, ड्रम) प्रतिको बढ्दो आकर्षण।
• नयाँ पुस्ताले आफ्ना मौलिक बाजाहरू सिक्न र बजाउन चासो नदेखाउनु।
• बाजा बनाउने दक्ष कालीगढहरूको अभाव र आवश्यक कच्चा पदार्थको कमी।
• लोकबाजा बजाउने समुदायलाई उचित सम्मान र आर्थिक प्रोत्साहनको अभाव।
११. प्रश्न: लोकबाजा
संरक्षणका लागि स्थानीय तहले के कस्ता कार्यहरू गर्न सक्छन्?
उत्तर: स्थानीय तहले निम्न कार्यहरू गर्न सक्छन् :
• आफ्नो क्षेत्रमा प्रचलित बाजाहरूको पहिचान गरी तिनको सङ्ग्रह र अभिलेखीकरण
गर्ने।
• विद्यालयहरूमा लोकबाजा सम्बन्धी प्रतियोगिता वा तालिम सञ्चालन गर्ने।
• लोकबाजा बनाउने कालीगढ र बजाउने कलाकारहरूलाई आर्थिक सहयोग वा पुरस्कार प्रदान
गर्ने।
• सांस्कृतिक मेला र प्रदर्शनीहरूमा मौलिक बाजाहरूको प्रदर्शनलाई प्राथमिकता
दिने।
१२. प्रश्न: 'नेपाली लोकबाजा नेपालीहरूको पहिचान हो', यस भनाइलाई पुष्टि गर्नुहोस्।
उत्तर: यो भनाइ पूर्ण रूपमा सत्य छ किनकि :
• प्रत्येक लोकबाजाको सम्बन्ध नेपालका छुट्टाछुट्टै भौगोलिक क्षेत्र र
जातजातिसँग जोडिएको छ।
• यसले हाम्रो पुर्खाको मौलिक सिर्जना र कलालाई विश्वसामु चिनाउँछ।
• हाम्रा संस्कार र संस्कृतिहरू (विवाह, पूजा, मेला) लोकबाजा बिना अधुरा हुन्छन्।
• यसले विविधतामा एकता भएको नेपाली समाजको साझा विशेषतालाई प्रतिविम्बित गर्छ ।
१३. प्रश्न: ड्याङ्ग्रो र
खैँजडीको प्रयोग कुन-कुन सन्दर्भमा गरिन्छ?
उत्तर: ड्याङ्ग्रो र खैँजडी दुवै छालाले महेर बनाइएका बाजाहरू हुन् :
• ड्याङ्ग्रो: यो विशेष गरी
धामी-झाँक्रीहरूले पूजा गर्दा वा मन्त्र पढ्दा बजाउने बाजा हो। यो काठको डन्डीले
ठोकेर बजाइन्छ ।
• खैँजडी: यो विशेष गरी भजन-कीर्तन र
रोइला/बालन नाच्ने समयमा बजाइन्छ ।
• खैँजडीलाई हातले थप्पड दिएर बजाइन्छ भने ड्याङ्ग्रोको एकातर्फ मात्र छाला
हुन्छ र यसको डाँठ हुन्छ। १४. प्रश्न: आर्बाजो र श्रृङ्गनाद बाजाको विशिष्टता के छ?
उत्तर: आर्बाजो र श्रृङ्गनाद नेपालका दुर्लभ बाजाहरू हुन् :
• आर्बाजो: यो गन्धर्व जातिको
सबैभन्दा पुरानो बाजा मानिन्छ, जुन सारङ्गी जस्तै तर बनावटमा केही फरक हुन्छ ।
• श्रृङ्गनाद: यो विशेष गरी जोगी वा
सन्यासीहरूले बजाउने बाजा हो, जुन मृगको सिङबाट बनेको हुन्छ ।
• यी दुवै बाजाहरूले नेपालको विशिष्ट धार्मिक र सामाजिक परम्परालाई जोगाएका छन्।
१५. प्रश्न: 'लोकबाजा, लोकगीत र लोकनृत्य एक अर्काका पूरक हुन्', चर्चा गर्नुहोस्।
उत्तर: लोक संस्कृतिमा गीत, नृत्य र बाजाको त्रिवेणी हुन्छ :
• बाजा बिनाको लोकगीत खल्लो र लयहीन हुन सक्छ।
• लोकबाजाले गीतलाई ताल र नृत्यलाई गति प्रदान गर्छ।
• जब लोकबाजा बज्छ, तब मात्र लोकगीतको मर्म स्पष्ट हुन्छ र नृत्यमा रौनकता आउँछ।
• यी तीनै कुरा मिलेपछि मात्र एक पूर्ण सांस्कृतिक अभिव्यक्ति तयार हुन्छ ।
१६. प्रश्न: ढोलक र दमाहाको
बनावटका बारेमा लेख्नुहोस्।
उत्तर: ढोलक र दमाहा दुवै ठोकेर बजाइने बाजाहरू हुन् :
• ढोलक: यो काठबाट बनेको हुन्छ र यसको दुवै मुखमा छाला मढिएको हुन्छ। यो हातले
ठोकेर बजाइन्छ।
• दमाहा: यो तामाको कचौरा जस्तो भाँडोमा छाला मोरेर बनाइएको हुन्छ। यसलाई एउटा
गजो (डन्डी) ले हानेर बजाइन्छ ।
• दमाहा पञ्चैबाजाको मुख्य अङ्ग हो भने ढोलक विभिन्न लोक नृत्य र सङ्गीतमा
प्रयोग हुन्छ।
१७. प्रश्न: बिनायो र
मुर्चुङ्गा कुन धातु वा वस्तुबाट बन्छन् र कसले बजाउँछन्?
उत्तर: बिनायो बाँस वा मालिङ्गोबाट बन्छ भने मुर्चुङ्गा फलाम वा पित्तल जस्ता
धातुबाट बन्छ ।
• यी बाजाहरू विशेष गरी किरात समुदायका महिलाहरूले बढी प्रयोग गर्छन्।
• यी बाजाहरू आकारमा साना हुन्छन् र सजिलै बोकेर हिँड्न सकिन्छ।
• मेला-पात जाँदा वा मनका भावना साटासाट गर्दा यी बाजाहरूको मधुर धून निकालिन्छ।
१८. प्रश्न: 'काहाल' र 'पुङ' बाजाको परिचय दिनुहोस्।
उत्तर: काहाल: यो तामाको पाताबाट बनेको लामो बाजा हो, जुन विशेष गरी काठमाडौँ उपत्यकाका जात्राहरूमा बजाइन्छ ।
• पुङ: यो तामा वा अन्य धातुबाट बनेको शङ्ख जस्तो देखिने बाजा हो, जुन विशेष गरी शेर्पा र तामाङ समुदायको धार्मिक कार्यमा प्रयोग हुन्छ ।
• यी दुवै बाजाहरू फुकेर बजाइने श्रेणीमा पर्दछन्।
१९. प्रश्न: नेपालको
लुम्बिनी र तराई क्षेत्रमा कुन-कुन लोकबाजाहरू बढी प्रचलित छन्?
उत्तर: तराई र लुम्बिनी क्षेत्रमा विविधतापूर्ण बाजाहरू छन् :
• मिथिला क्षेत्रमा डक्कारी र ढोल निकै प्रचलित छन्।
• यस क्षेत्रमा विवाह र पूजामा सहनाईको व्यापक प्रयोग हुन्छ।
• थारु समुदायमा मादल र झ्यालीको आफ्नै मौलिक स्वरूप र ताल हुन्छ।
• पश्चिम तराईमा मुरली र विभिन्न खालका मुरलीहरू प्रचलित छन् ।
२०. प्रश्न: लोकबाजाको
संरक्षणमा विद्यार्थीहरूले निर्वाह गर्नुपर्ने कुनै चार भूमिका लेख्नुहोस्।
उत्तर: विद्यार्थीहरूले निम्न भूमिका निर्वाह गर्न सक्छन् :
• आफ्नो समुदायमा रहेका लोकबाजाहरूको बारेमा जानकारी सङ्कलन गर्ने र तिनको
महत्त्व बुझ्ने।
• विद्यालयका कार्यक्रमहरूमा आधुनिक सङ्गीतको सट्टा लोकबाजाको प्रयोग गर्न
प्रोत्साहित गर्ने।
• सामाजिक सञ्जालको माध्यमबाट लोकबाजाहरूको फोटो र भिडियो राखेर प्रचार प्रसार
गर्ने।
• लोकबाजा सिक्ने अवसर पाएमा सक्रियतापूर्वक सहभागी हुने।
२१. प्रश्न: गन्धर्वहरूले
सारङ्गी बजाउँदै गाउने गीतले समाजमा के सन्देश दिन्छ?
उत्तर: गन्धर्वहरूले सारङ्गीको धूनसँगै समाजमा घटेका घटना र सन्देशहरू गाउँछन्
:
• यसले समाजमा सचेतना फैलाउने कार्य गर्दछ।
• ऐतिहासिक घटना र वीर पुर्खाहरूको गाथालाई जीवित राख्न मद्दत गर्छ।
• मानिसका सुख-दुःखका कथाहरूलाई सङ्गीतबद्ध गरी भावनात्मक एकता बढाउँछ।
• गन्धर्वहरूको यो परम्परा नेपालको एक महत्त्वपूर्ण सञ्चार माध्यम को रूपमा पनि
चिनिन्छ।
२२. प्रश्न: 'काकुवयन' र 'डक्कारी' बाजाको विशेषता के हो?
उत्तर: काकुवयन: यो नेवार समुदायमा प्रचलित बाजा हो, जसलाई फुकेर बजाइन्छ। यसको स्वर निकै सुमधुर हुन्छ ।
• डक्कारी: यो सारङ्गी जस्तै देखिने तर बनावटमा फरक हुने बाजा हो, जुन विशेष गरी मिथिला क्षेत्र मा प्रचलित छ ।
• यी बाजाहरूले सम्बन्धित क्षेत्रको विशिष्ट सांस्कृतिक पहिचानलाई जोगाएका छन्।
२३. प्रश्न: लोकबाजाको
संरक्षणमा राज्यले गर्नुपर्ने कुनै चारवटा कार्यहरू सुझाव दिनुहोस्।
उत्तर: राज्यले निम्न कार्यहरू गर्नुपर्छ :
• राष्ट्रिय स्तरमा एक लोकबाजा सङ्ग्रहालय को स्थापना र व्यवस्थापन गर्ने।
• लोकबाजा बनाउने कालीगढहरूलाई व्यावसायिक तालिम र सहुलियतपूर्ण ऋण उपलब्ध
गराउने।
• पाठ्यक्रममा लोकबाजा सम्बन्धी विषयवस्तु समावेश गरी नयाँ पुस्तालाई शिक्षित
बनाउने।
• अन्तर्राष्ट्रिय सांस्कृतिक समारोहहरूमा नेपाली लोकबाजाहरूको प्रदर्शनलाई
प्राथमिकता दिने।
२४. प्रश्न: हुड्को र दमाहा
बीचको समानता र भिन्नता के छ?
उत्तर: समानता: दुवै छालाले मढिएका र ठोकेर बजाइने बाजाहरू हुन् ।
• भिन्नता: दमाहा ठुलो कचौरा जस्तो हुन्छ र गजोले बजाइन्छ भने हुड्को डमरु जस्तो
देखिन्छ र काँधमा राखेर हातले बजाइन्छ ।
• हुड्को विशेष गरी सुदूरपश्चिमको हुड्केली नाच मा प्रयोग हुन्छ भने दमाहा
पञ्चैबाजाको अभिन्न अङ्ग हो।
२५. प्रश्न: 'लोकबाजा अध्ययनको एउटा महत्त्वपूर्ण स्रोत हो', यसलाई प्रस्ट पार्नुहोस्।
उत्तर: लोकबाजाबाट निम्न कुराको अध्ययन गर्न सकिन्छ:
• प्राचीन समयको धातु र काष्ठकला को विकास स्तर।
• सम्बन्धित समुदायको जीवनशैली, धर्म र परम्परा।
• ध्वनि विज्ञान र सङ्गीतको विकासक्रम।
• स्थानीय स्तरमा उपलब्ध प्राकृतिक स्रोतको उपयोग गर्ने पुर्खाको ज्ञान।
२६. प्रश्न: तामाङ सेलो र
डम्फु बाजा बीचको सम्बन्ध चर्चा गर्नुहोस्।
उत्तर: तामाङ सेलो गीत र डम्फु बाजा एक अर्काका पर्यायवाची हुन्:
• डम्फु बिना तामाङ सेलोको कल्पना गर्न सकिँदैन।
• डम्फु बाजा काठको गोलो घेरामा एकातर्फ बाख्राको छाला मोरेर बनाइन्छ।
• यसलाई हातले ठोकेर बजाइन्छ र यसको तालमा तामाङ समुदायका मानिसहरू नाच्छन्।
• यो बाजा तामाङ जातिको धार्मिक र सामाजिक उत्सवहरूको मुख्य आकर्षण हो।
२७. प्रश्न: फाकमुक र पुङ
बाजाहरू कुन कुन क्षेत्रमा प्रयोग हुन्छन्?
उत्तर: फाकमुक: यो विशेष गरी किरात समुदायमा प्रचलित फुकेर बजाइने बाजा हो ।
• पुङ: यो हिमाली क्षेत्रका शेर्पा र तामाङ समुदायले गुम्बाहरूमा र धार्मिक
अनुष्ठानहरूमा बजाउने गर्छन्।
• यी बाजाहरूले नेपालको उच्च पहाडी र हिमाली संस्कृतिको प्रतिनिधित्व गर्छन्।
२८. प्रश्न: नेपाली
लोकबाजाको आधुनिक प्रयोगका फाइदा र बेफाइदा लेख्नुहोस्।
उत्तर: फाइदा: आधुनिक वाद्यवादनसँग लोकबाजा मिसाउँदा गीत नयाँ पुस्तामा
लोकप्रिय हुन्छ र विश्वव्यापी पहुँच बढ्छ।
• बेफाइदा: धेरै आधुनिकिकरण गर्दा लोकबाजाको मौलिक धून र मर्म हराउन सक्छ।
• त्यसैले, मौलिकता नबिग्रने गरी मात्र आधुनिक प्रविधिको प्रयोग गर्नु उचित हुन्छ।
२९. प्रश्न: 'झ्याली' र 'ट्याम्को' को बनावट र प्रयोगबारे लेख्नुहोस्।
उत्तर: यी दुवै पञ्चैबाजा समूहमा पर्छन् :
• झ्याली: यो काँस वा धातुबाट बनेको हुन्छ र दुईवटा पातालाई एकापसमा जुधाएर
(ठोकेर) बजाइन्छ।
• ट्याम्को: यो काठ वा धातुको सानो भाँडोमा छाला मढेर बनाइएको हुन्छ र दुईवटा
साना लठ्ठीले हानेर बजाइन्छ।
• यी बाजाहरूले सङ्गीतमा लय र गति प्रदान गर्छन्।
३०. प्रश्न: लोकबाजाको
संरक्षणका लागि सर्जक र कालीगढलाई किन सम्मान गर्नुपर्छ?
उत्तर: सर्जक र कालीगढहरू हाम्रो संस्कृतिका वास्तविक संरक्षक हुन् :
• यदि कालीगढले बाजा बनाउन छाडे भने भविष्यमा यी बाजाहरू नै लोप हुनेछन्।
• सर्जकहरूले यी बाजा बजाएर यसको परम्परालाई पुस्तान्तरण गरिरहेका छन्।
• उनीहरूलाई उचित सम्मान र जीविकोपार्जनको ग्यारेन्टी गर्दा मात्र उनीहरू यस
क्षेत्रमा टिकिरहन्छन्, जसले गर्दा हाम्रो राष्ट्रिय सम्पदाको रक्षा हुन्छ।
नेपाली
लोकबाजाहरू हाम्रा संस्कृतिका त्यस्ता प्राणवायु हुन्, जसले समाजलाई सङ्गीतको एउटै सुत्रमा उनेका छन्। जसरी एउटा
सुन्दर बगैँचामा विभिन्न रङका फूलहरूले शोभा बढाउँछन्, त्यसरी नै यी विविध बाजाहरूले नेपाली संस्कृतिको
सौन्दर्यलाई पूर्ण बनाएका छन्।
Post a Comment
Thank you for your comment