एकाई-एक: हामी र हाम्रो समाज

 

पाठ १: सामाजिकीकरण (पृष्ठ ६, अभ्यास)

१. सामाजिकीकरण भनेको के हो <

मानिसले समाजमा प्रचलित मूल्य मान्यता, चालचलन, नीति नियम, र अनुशासन सिक्ने एवं अभ्यास गर्ने प्रक्रियालाई सामाजिकीकरण भनिन्छ। यो प्रक्रियाले जैविक प्राणीलाई सामाजिक प्राणीको रूपमा रूपान्तरण गर्न सहयोग पुर्‍याउँछ। यस क्रममा मानिसले आफ्नो जिम्मेवारी वहन गरी समाजको असल नागरिक तथा सदस्यका रूपमा स्थापित हुन्छ।

२. सामाजिकीकरणको महत्व उल्लेख गर्नुहोस्।

सामाजिकीकरणका महत्वहरू निम्न छन्:

• यसले व्यक्तिको विकास गर्न सहयोग गर्दछ।

• यसले व्यक्तिलाई समाजका क्रियाकलापमा सहभागी हुन र सकारात्मक सोच तथा चिन्तनको विकास गर्न मद्दत गर्छ।

• यसले प्रत्येक व्यक्तिलाई अनुशासित, असल र गुण्डी आचरणको आधार प्रदान गर्दछ।

• यसले भावी पुस्तामा मूल्य मान्यता, रीतिरिवाज र परम्परालाई हस्तान्तरण गर्न जिम्मेवार बनाउँछ।

३. प्रेम र स्नेहले सामाजिकीकरणमा कसरी सहयोग गर्छ, प्रष्ट पार्नुहोस्।

प्रेम र स्नेह सामाजिकीकरणको एक तत्व हो, जसले एकअर्कामा आत्मीयता अभिवृद्धि गर्छ। आत्मीयता र सहकार्यको आधार भएकाले यसले मानिसहरूमा विश्वास र अपनत्व प्रदान गर्दछ, जुन सामाजिकीकरणका लागि एउटा महत्वपूर्ण तत्व मानिन्छ।

४. सामाजिकीकरणका माध्यम वा निकाय के के हुन्, तिमध्ये तपाईंको विचारमा सबैभन्दा महत्वपूर्ण निकाय वा माध्यम कुन हो र किन?

सामाजिकीकरणका मुख्य माध्यम वा निकायहरू निम्न छन्:

• घर परिवार (Family): यो सामाजिकीकरणको पहिलो पाठशाला हो।

• विद्यालय (School): यो बालबालिकालाई अध्ययन गर्ने र घुलमिल हुने महत्वपूर्ण स्थल हो।

• जैसी समूह (Peer Group): यसमा व्यक्तिले सहकार्य, मेलमिलाप तथा सहयोगको अभ्यास गर्छन्।

• सांस्कृतिक गतिविधि (Cultural Activities): मेला, जात्रा र पर्व आदिले सामाजिकीकरणमा मद्दत पुर्‍याउँछन्।

• अन्य माध्यमहरू: विवाह, छिमेकी, सङ्घसंस्थाहरू, सहकारी, सञ्चारका साधन आदि।

मेरो विचारमा, सबैभन्दा महत्वपूर्ण निकाय घर परिवार हो। किनकि परिवारबाटै व्यक्तिले भाषा, मूल्य, संस्कार, सम्मान, र नाता सम्बन्धजस्ता सामाजिक गुणहरू सिक्छ। परिवारले व्यक्तिलाई समाजमा घुलमिल हुन सक्ने सदस्यका रूपमा स्थापित गर्दछ।

५. मानिस जैविक प्राणीबाट कसरी सामाजिक प्राणीमा रूपान्तरण हुन्छ? उदाहरणसहित प्रष्ट पार्नुहोस्।

सामाजिकीकरणको प्रक्रियामार्फत मानिस जैविक प्राणीबाट सामाजिक प्राणीमा रूपान्तरण हुन्छ। जैविक प्राणी (जस्तै शिशु) ले जन्मँदा कुनै सामाजिक मूल्य, नियम वा व्यवहार जानेको हुँदैन। सामाजिकीकरणको माध्यमबाट उसले समाजले स्वीकार गरेका मूल्य मान्यता, सिद्धान्त, आदर्श, र व्यवहार ग्रहण गर्छ र समाजमा अन्तरघुलन हुन सिक्छ। उदाहरणका लागि, एउटा शिशुले परिवारबाट भाषा सिक्छ, अरूलाई सम्मान गर्न सिक्छ, र आफ्नो जिम्मेवारी वहन गर्न सिक्छ। यसरी जैविक आवश्यकता मात्र भएका व्यक्तिहरू बिस्तारै समाजका नियमहरू पालना गर्ने सामाजिक प्राणीमा रूपान्तरण हुन्छन्।

६. तपाईंले आफ्नो घर भित्र कसरी सामाजिकीकरणको अभ्यास गर्नुभएको छ ? ती अभ्यासले सामाजिकपनको विकास गर्न कसरी मदत पुर्याएका छन्, लेख्नुहोस्। (यो प्रश्न व्यक्तिगत अनुभवमा आधारित भए पनि यहाँ स्रोतमा आधारित सिद्धान्तहरूको प्रयोग गरी उत्तर दिइएको छ):

मैले घर भित्र सामाजिकीकरणको अभ्यास निम्न तरिकाले गरेको छु:

• सहयोग र मेलमिलाप: मैले परिवारका सदस्यहरूलाई उनीहरूको काममा सहयोग गर्ने र आपसी सहयोग गर्ने अभ्यास गरेको छु। यसले मलाई सहयोग र मेलमिलाप जस्ता सामाजिक गुणहरू सिक्न मद्दत गरेको छ।

• मूल्य मान्यता ग्रहण: मैले परिवारका ठूला सदस्यहरूलाई सम्मान गर्ने, आफ्नो भाषा (मातृभाषा) को प्रयोग गर्ने, र चाडपर्वहरूमा सहभागी हुने अभ्यास गरेको छु। यी अभ्यासले मलाई समाजका मूल्य मान्यता र संस्कार ग्रहण गर्न तथा अनुशासित र गुण्डी आचरणको आधार प्रदान गर्न सहयोग पुर्‍याएको छ।

• अन्तरक्रिया: परिवारका सदस्यहरूसँग विचारको आदानप्रदान गर्ने र अरूको विचारलाई सम्मान गर्ने अभ्यास गरेको छु। यसले मलाई समाजमा घुलमिल हुन सक्ने र आफ्नो विचार व्यक्त गर्न सक्ने सामाजिकपनको विकास गर्न मद्दत पुर्‍याएको छ।

अति छोटो प्रश्न र तिनका उत्तरहरू (प्रत्येक १ अंकको लागि उपयुक्त):

१. सामाजिकीकरण भनेको के हो?

उत्तर: समाजमा प्रचलित मूल्य मान्यता, चालचलन, नीति नियम, र अनुशासन सिक्ने एवं अभ्यास गर्ने प्रक्रियालाई सामाजिकीकरण भनिन्छ।

२. मानव जीवनका लागि सामाजिकीकरण किन अपरिहार्य हुन्छ?

उत्तर: जन्मदेखि जीवनको अन्तिम घडीसम्म मानिसले समाजको विविध आयामहरूसँग परिचित भई असल नागरिक तथा सदस्यका रूपमा स्थापित हुन सामाजिकीकरण अपरिहार्य हुन्छ।

३. सामाजिकीकरणले जैविक प्राणीलाई कस्तो प्राणीको रूपमा रूपान्तरण गर्न सहयोग गर्छ?

उत्तर: सामाजिकीकरणले जैविक प्राणीलाई सामाजिक प्राणीको रूपमा रूपान्तरण गर्न सहयोग गर्छ।

४. सामाजिकीकरणको एउटा महत्व उल्लेख गर्नुहोस्।

उत्तर: यसले व्यक्तिलाई समाजका क्रियाकलापमा सहभागी भई सकारात्मक सोच र चिन्तनको विकास गर्न सहयोग गर्छ।

५. प्रेम र स्नेह किन सामाजिकीकरणको एक महत्वपूर्ण तत्व मानिन्छ?

उत्तर: प्रेम र स्नेहले एकअर्कामा आत्मीयता अभिवृद्धि गर्छ, जुन सामाजिकीकरणको लागि महत्वपूर्ण विश्वास र अपनत्वको आधार हो।

६. सहयोगले सामाजिकीकरणमा कस्ता सामाजिक गुणहरूको विकास गर्छ?

उत्तर: सहयोगले सेवा, निष्ठापना, मेलमिलाप तथा सहकार्य जस्ता सामाजिक गुणहरूको विकास गर्छ।

७. सामाजिकीकरणमा 'सम्मान'को भूमिका के हो?

उत्तर: सम्मानले अरूको आस्था, विचार र कार्यप्रति इज्जत प्रकट गर्छ र सकारात्मक सोच तथा विचारहरूको निरन्तरतामा अभिवृद्धि गराउँछ।

८. सामाजिकीकरणको पहिलो पाठशाला कुन निकायलाई भनिन्छ?

 उत्तर: घर परिवारलाई सामाजिकीकरणको पहिलो पाठशाला भनिन्छ।

९. विद्यालयले बालबालिकालाई सामाजिकीकरणमा कसरी मद्दत पुर्याउँछ?

उत्तर: विद्यालयले बालबालिकाहरूलाई भाषा, संस्कृति, जातजाति र धर्म मान्नेबीच विविधतामा छलफल, सहकार्य र सम्मानको वातावरणमा घुलमिल हुन मद्दत पुर्याउँछ।

१०. भाषालाई सामाजिकीकरणको तत्व किन मानिएको हो?

उत्तर: भाषा विचारहरूको आदानप्रदान गर्ने सशक्त माध्यम हो, जसले मानिसलाई एकआपसमा घुलमिल हुन मद्दत गर्छ।

११. सांस्कृतिक गतिविधिहरू (जस्तै मेला, जात्रा) ले सामाजिकीकरणमा कस्तो भूमिका खेल्छन्? उत्तर: यस्ता गतिविधिहरूले सामाजिकीकरणमा मद्दत पुर्‍याउँछन्, जसबाट विवाह, छिमेकी वा सङ्घसंस्थाहरू जस्ता निकायको माध्यमबाट व्यवहार सिक्दै समाजमा घुलमिल हुन सकिन्छ।

४ अङ्क भारका लागि तयार पारिएका ९ वटा प्रश्न र तिनका उत्तरहरू

प्रश्न १: सामाजिकीकरण भनेको के हो ? मानव जीवनमा यसको आवश्यकता किन पर्छ, प्रष्ट पार्नुहोस्। (४ अङ्क)

उत्तर: मानिसले समाजमा प्रचलित मूल्य मान्यता, चालचलन, नीति नियम, र अनुशासन सिक्ने एवं अभ्यास गर्ने प्रक्रियालाई सामाजिकीकरण भनिन्छ। यो प्रक्रियाले मानिसलाई जन्मजात जैविक प्राणीको अवस्थाबाट सामाजिक रूपमा घुलमिल हुन सक्ने प्राणीका रूपमा रूपान्तरण गर्न सहयोग गर्दछ।

मानव जीवनमा सामाजिकीकरणको आवश्यकता निम्न कारणले पर्छ:

१. व्यक्तिगत विकास र सीप आर्जन: यसले व्यक्तिलाई सामाजिक सीपको विकास गर्दै जीवनयापनका लागि आवश्यक व्यावहारिक ज्ञान प्राप्त गर्न मद्दत गर्छ। मानिसले समाजका क्रियाकलापमा सहभागी भई सकारात्मक सोच र चिन्तनको विकास गर्दछ।

२. अनुशासन र गुण्डी आचरणको आधार: सामाजिकीकरणले प्रत्येक व्यक्तिलाई अनुशासित, असल र गुण्डी आचरणको आधार प्रदान गर्दछ। यसले समाजमा प्रचलित मानवीय व्यवहार र मूल्यको अभ्यास गर्न सिकाउँछ।

३. मूल्य मान्यताको हस्तान्तरण: यसले रीतिरिवाज, परम्परा, र समाजको मूल्य मान्यतालाई पछिल्लो पुस्तामा हस्तान्तरण गर्नका लागि जिम्मेवार बनाउँछ।

४. सामाजिक पहिचान र कर्तव्य बोध: यसले व्यक्तिलाई आफ्नो जिम्मेवारी वहन गर्न सिकाउँछ र समाजको असल नागरिक तथा सदस्यका रूपमा स्थापित हुन सहयोग गर्छ।

प्रश्न २: सामाजिकीकरणका माध्यम वा निकाय के के हुन् ? तिनीहरूको संक्षेपमा उल्लेख गर्नुहोस्। (४ अङ्क)

उत्तर: सामाजिकीकरणका माध्यम वा निकायहरू ती हुन् जसले व्यक्तिलाई समाजमा घुलमिल हुन, रीतिरिवाज, मूल्यमान्यता, तथा व्यवहार सिक्न सहयोग पुर्‍याउँछन्। मुख्य माध्यमहरू निम्न छन्:

१. घर परिवार (Family): यो सामाजिकीकरणको पहिलो पाठशाला हो। व्यक्तिले परिवारबाटै भाषा, मूल्य, संस्कार, सम्मान, र नाता सम्बन्धजस्ता सामाजिक गुणहरू सिक्ने र अभ्यास गर्ने गर्दछ। यसबाट समाजमा ऊ घुलमिल भई एक सदस्यका रूपमा आफूलाई स्थापित गर्दछ।

२. विद्यालय (School): विद्यालय बालबालिकालाई अध्ययन गर्ने र घुलमिल हुने महत्वपूर्ण स्थल हो। यहाँ उनीहरूले भाषा, संस्कृति, जातजाति र धर्म मान्नेबीच विविधतामा छलफल, सहकार्य र सम्मानको वातावरण पाउँछन्।

३. दौतारी समूह (Peer Group):) यो बालबालिकाहरूको उमेर र तरिका मिल्ने साथीहरूको समूह हो। उनीहरू सहजै अन्तरघुलन हुन्छन् र सङ्गठन, सहकार्य, मेलमिलाप तथा सहयोगको अभ्यास गर्छन्।

४. सांस्कृतिक गतिविधि (Cultural Activities): समाजमा हुने विभिन्न जात्रा, मेला, पर्व जस्ता सांस्कृतिक गतिविधिहरूले पनि सामाजिकीकरणमा मद्दत पुर्याउँछन्। ५. अन्य माध्यमहरू: विवाह, छिमेकी, स्थानीय सङ्घसंस्थाहरू, सहकारी, सञ्चारका साधन, हातहतियार आदि पनि व्यक्तिलाई सामाजिकीकरण गर्न मद्दत पुर्‍याउने अन्य निकाय हुन्।

प्रश्न ३: प्रेम र स्नेह तथा सहयोगले सामाजिकीकरणमा कसरी सहयोग गर्छ, प्रष्ट पार्नुहोस्। (४ अङ्क)

उत्तर: प्रेम, स्नेह र सहयोग सामाजिकीकरणका महत्वपूर्ण तत्वहरू हुन् जसले व्यक्तिलाई सामाजिक बन्न उत्प्रेरित गर्दछन्:

क) प्रेम र स्नेह (Love and Affection): प्रेम र स्नेहले एकअर्कामा आत्मीयता अभिवृद्धि गर्दछ। यो आत्मीयता सहकार्यको आधार हो। यसले मानिसहरूमा परस्पर विश्वास र अपनत्वको भावना प्रदान गर्दछ। यो विश्वास र अपनत्व नै सामाजिकीकरणका लागि महत्वपूर्ण आधार मानिन्छ।

ख) सहयोग (Cooperation): आपसी सहयोग र सहकार्यले मानिसहरूलाई एकआपसमा नजिक ल्याउँछ। सहयोगको भावनाबाट सेवा, निष्ठापना (fidelity), मेलमिलाप (reconciliation) जस्ता सामाजिक गुणहरूको विकास हुन्छ। यो सहयोग भावना सामाजिकीकरणको एक महत्वपूर्ण तत्वका रूपमा लिन सकिन्छ। समाजमा घुलमिल भई सामूहिक कार्य गर्न सहयोग आवश्यक हुन्छ, जसको जग सहयोगले बसाउँछ।

प्रश्न ४: अन्तरक्रिया र सम्मान सामाजिकीकरणका आधारभूत तत्व हुन्। यी दुई तत्वको महत्व उल्लेख गर्नुहोस्। (४ अङ्क)

उत्तर: सामाजिकीकरणको प्रक्रियामा अन्तरक्रिया र सम्मानको ठूलो महत्व रहन्छ, जसलाई तल स्पष्ट पारिएको छ:

क) अन्तरक्रिया (Interaction): अन्तरक्रियाले अरूका विचार र भावना बुझ्न सहयोग पुर्याउँछ। यसले विचारहरूको सम्मान गर्ने वातावरण सिर्जना गर्दछ र अनुभवहरूको आदानप्रदानमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्‍याउँछ। सामाजिकीकरणमा अन्तरक्रियालाई नै मुख्य तत्वका रूपमा लिइन्छ। सक्रिय अन्तरक्रियाबिना व्यक्ति समाजमा घुलमिल हुन र सामाजिक व्यवहार सिक्न सक्दैन।

ख) सम्मान (Respect): सम्मान भनेको अरूको आस्था, विचार र कार्यप्रति गरिने इज्जत हो। सकारात्मक सोच र विचारहरूलाई सम्मान गर्नाले यस्ता कामहरूको निरन्तरतामा अभिवृद्धि हुन्छ। अरूको सम्मान गर्नु मानिसले सिक्ने मानवीय व्यवहारको एक अमूल्य अंश हो। यसले समाजमा सद्भाव र सहिष्णुता कायम राख्न मद्दत गर्छ, त्यसैले यसलाई पनि सामाजिकीकरणको महत्वपूर्ण तत्व मानिन्छ।

प्रश्न ५: 'मानिस जैविक प्राणीबाट सामाजिक प्राणीमा रूपान्तरण हुन्छ।' यस भनाइलाई उदाहरणसहित प्रष्ट पार्नुहोस्। (४ अङ्क)

उत्तर: मानिस जन्मँदा केवल जैविक प्राणी हुन्छ, जसलाई केवल आधारभूत आवश्यकता (खाना, निद्रा) मात्र हुन्छ। तर, सामाजिकीकरणको प्रक्रियामार्फत ऊ बिस्तारै सामाजिक प्राणी मा रूपान्तरण हुन्छ।

रूपान्तरणको प्रक्रिया: सामाजिकीकरण त्यो प्रक्रिया हो जसले एक जैविक प्राणीलाई समाजले स्वीकार गरेका मूल्य मान्यता, सिद्धान्त, आदर्श, र व्यवहार ग्रहण गराई समाजमा अन्तरघुलन हुन सिकाउँछ। यो प्रक्रिया जन्मदेखि मृत्युसम्म चलिरहन्छ।

उदाहरण: एक शिशुले जन्मँदा न त भाषा जानेको हुन्छ न त कुनै सामाजिक नियम। तर, परिवारसँगको अन्तरक्रियाबाट ऊ भाषा सिक्छ, जसले उसलाई आफ्ना विचार आदानप्रदान गर्न सक्षम बनाउँछ। परिवारबाट उसले ठूलालाई सम्मान गर्न र असल आचरण देखाउन सिक्छ। विद्यालयमा गएर ऊ विभिन्न संस्कृति, जातजातिसँग घुलमिल हुन्छ र सहकार्य गर्न सिक्छ। यसरी समाजले सिकाएका नियम, कर्तव्य, र अनुशासनको अभ्यास गर्दै जाँदा ऊ आफ्नो जिम्मेवारी वहन गर्ने, सामाजिकपनको विकास गर्ने र समाजको एक कुशल सदस्यका रूपमा स्थापित हुन्छ। यही नै जैविक प्राणीबाट सामाजिक प्राणीमा हुने रूपान्तरण हो।

प्रश्न ६: घर परिवार र विद्यालय सामाजिकीकरणका प्राथमिक माध्यमहरू हुन्। यी दुवै निकायले सामाजिकीकरणमा कसरी फरक-फरक तरिकाले योगदान पुर्‍याउँछन् ? (४ अङ्क)

उत्तर: घर परिवार र विद्यालय सामाजिकीकरणका प्रमुख माध्यम भए पनि यिनले फरक क्षेत्रका सामाजिक गुणहरू सिकाउँछन्:

१. घर परिवारको योगदान: घर परिवार सामाजिकीकरणको पहिलो पाठशाला हो। व्यक्तिले परिवारबाट मूलतः आधारभूत सामाजिक गुणहरू सिक्छ। जस्तै:

• भाषाको ज्ञान र त्यसको प्रयोग।

• सांस्कृतिक मूल्य मान्यता, संस्कार र सम्मानको अभ्यास।

• नाता सम्बन्ध तथा पारिवारिक आत्मीयता र सहयोगको अभ्यास।

२. विद्यालयको योगदान: विद्यालयले व्यक्तिलाई वृहत् सामाजिक परिवेशसँग परिचित गराउँछ। यहाँबाट प्राप्त हुने ज्ञान र सीपहरू समाजमा घुलमिल हुनका लागि अत्यावश्यक हुन्छन्। विद्यालयले सिकाउने गुणहरू:

·       विविधतामा छलफल, सहकार्य र सम्मानको भावना।

·       औपचारिक शिक्षा मार्फत व्यावहारिक ज्ञान र असल मूल्य मान्यताको अभ्यास।

·       सामाजिक, सांस्कृतिक, जातजाति र धर्म मान्नेहरूका बीचको विविधतामा घुलमिल हुने अवसर।

प्रश्न ७: सामाजिकीकरणको प्रक्रियामा जैसी समूह (Peer Group) र सांस्कृतिक गतिविधिका (Cultural Activities) भूमिकाहरूको मूल्याङ्कन गर्नुहोस्। (४ अङ्क)

उत्तर: सामाजिकीकरणमा यी दुई माध्यमको भूमिकालाई निम्नअनुसार मूल्याङ्कन गर्न सकिन्छ:

क) दौतारी समूह (Peer Group): दौतारी उस्तै उमेर समूहका व्यक्तिहरू मिलेर बनेको हुन्छ। यो समूहमा बालबालिकाहरू सहजै अन्तरघुलन हुन्छन्। यस समूहको मुख्य भूमिका भनेको:

·       सामाजिक व्यवहारहरूको आदानप्रदान र अभ्यास।

·       सहकार्य (Cooperation), मेलमिलाप (Reconciliation) र सहयोगको अभ्यास।

·       औपचारिक बन्धन बाहिर रहेर सामाजिकपनको विकास गर्ने अवसर प्रदान गर्नु।

ख) सांस्कृतिक गतिविधि (Cultural Activities): मेला, जात्रा र पर्व जस्ता गतिविधिहरू सामाजिकीकरणमा मद्दत पुर्याउने माध्यम हुन्। यी गतिविधिहरूले मानिसहरूलाई एकै ठाउँमा भेला गराउँछन्।

·       यसले रीतिरिवाज, परम्परा, मूल्यमान्यता र सहयोगजस्ता सामाजिक व्यवहारहरू सिक्दै समाजमा घुलमिल हुन सिकाउँछ।

·       यसले सामूहिक सद्भाव र सामाजिक एकता कायम राख्न प्रोत्साहन दिन्छ।

प्रश्न ८: अन्तरक्रियाको माध्यमबाट सामाजिकीकरणमा कसरी बल पुग्छ ? उपयुक्त बुँदाहरूमा स्पष्ट पार्नुहोस्। (४ अङ्क)

उत्तर: अन्तरक्रिया (Interaction) सामाजिकीकरणको एउटा मुख्य तत्व हो। अन्तरक्रियाले व्यक्तिलाई समाजसँग जोड्न र सामाजिक गुणहरू विकास गर्न निम्न तरिकाले बल पुर्‍याउँछ:

१. विचार र भावना बुझ्ने: अन्तरक्रियाले अरूका विचार, दृष्टिकोण र भावनाहरू बुझ्ने वातावरण सिर्जना गर्दछ। यसले गर्दा व्यक्तिमा सामाजिक संवेदनशीलताको विकास हुन्छ।

२. अनुभव आदानप्रदान: यसबाट अनुभवको आदानप्रदान हुन्छ, जसले व्यक्तिको सामाजिक ज्ञानको दायरा फराकिलो बनाउँछ।

३. पारस्परिक सम्बन्ध निर्माण: नियमित अन्तरक्रियाले मानिसहरूलाई एकआपसमा घुलमिल हुन, विश्वासको भावना बुझ्न र साझा दृष्टिकोण आदानप्रदान गर्न मद्दत गर्छ। यसले सामाजिकीकरणलाई मजबुत बनाउँछ।

४. सद्भावको विकास: विचारको सम्मान र अरूलाई सुन्ने बानीको विकासले समाजमा सद्भाव र सहिष्णुता बढाउँछ, जसले सामाजिक जीवनलाई सहज बनाउँछ।

प्रश्न ९: एक व्यक्तिमा सामाजिकपनको विकास गर्न सामाजिकीकरणले कसरी मद्दत पुर्याउँछ? कुनै चार बुँदामा आफ्नो विचार लेख्नुहोस्। (४ अङ्क)

उत्तर: सामाजिकीकरणले व्यक्तिलाई सामाजिकपन (Sociality) को विकास गर्न निम्न तरिकाले मद्दत गर्दछ:

१. सकारात्मक सोचको विकास: सामाजिकीकरणको माध्यमबाट व्यक्तिले समाजका क्रियाकलापमा सहभागी भई सकारात्मक सोच र चिन्तनको विकास गर्छ।

२. नैतिक आचरणको स्थापना: यसले प्रत्येक व्यक्तिमा अनुशासित, असल र गुण्डी (moral) आचरणको आधार प्रदान गर्छ, जसबाट समाजमा स्वीकार्य व्यवहारको जग बस्छ।

३. मानवीय व्यवहारको अभ्यास: यसले सहयोग, सह-अनुभूति र मेलमिलाप जस्ता मानवीय व्यवहारको अभ्यास गर्न सिकाउँछ। यी गुणहरूले व्यक्तिलाई असल सामाजिक सम्बन्ध बनाउन सक्षम बनाउँछन्।

४. सामाजिक सीप र व्यावहारिक ज्ञानको प्राप्ति: यसले व्यक्तिलाई सामाजिक सीपको विकास गरी जीवनयापनका लागि आवश्यक व्यावहारिक ज्ञान प्राप्त गर्न मद्दत गर्छ। यसरी व्यक्ति सामाजिक रूपमा सक्षम बन्दछ।

तपाईंको अनुरोध अनुसार, सामाजिक अध्ययन कक्षा १० को एकाई १, पाठ १ ('सामाजिकीकरण') मा आधारित, प्रत्येक प्रश्नको भार ७ अङ्क रहने गरी, समालोचनात्मक चिन्तनमा आधारित ६ वटा प्रश्न र तिनका उत्तरहरू यहाँ नेपालीमा प्रस्तुत गरिएको छ।

तलका प्रश्नहरुको लामो उत्तर दिनुहोस् ।

प्रश्न १: सामाजिकीकरणका पाँच तत्वहरू (प्रेम, स्नेह, सहयोग, अन्तरक्रिया, सम्मान, र भाषा) मध्ये कुन तत्वलाई सफल सामाजिक जीवनको लागि सबैभन्दा अपरिहार्य मान्न सकिन्छ र किन ? तर्कसहित विवेचना गर्नुहोस्। (७ अङ्क)

उत्तर: सामाजिकीकरणका सबै तत्वहरू महत्वपूर्ण भए पनि सफल सामाजिक जीवनको लागि अन्तरक्रिया (Interaction) लाई सबैभन्दा अपरिहार्य तत्व मान्न सकिन्छ। अन्तरक्रियाले अन्य सबै तत्वहरूलाई परिचालन गर्ने आधार प्रदान गर्दछ।

अन्तरक्रियाको अपरिहार्यताका कारणहरू: १. भावना र विचारको बुझाइ: अन्तरक्रियाले अरूका विचार र भावना बुझ्ने वातावरण सिर्जना गर्दछ। यो ज्ञानले मात्र व्यक्तिलाई समाजमा कसरी घुलमिल हुने भन्ने सिकाउँछ,।

२. भाषाको सार्थकता: भाषा (Language) विचारहरूको आदानप्रदान गर्ने सशक्त माध्यम हो। तर, भाषाको सार्थकता अन्तरक्रियाबिना शून्य हुन्छ, किनकि अन्तरक्रियाले नै विचार, भावना र सिकाईहरू आदानप्रदान गर्न मद्दत पुर्‍याउँछ।

३. प्रेम र सम्मानको जग: प्रेम र स्नेहले आत्मीयता अभिवृद्धि गर्छ। सम्मानले अरूको आस्था र विचारप्रति इज्जत प्रकट गर्छ। यी भावनाहरू स्थापित गर्न र यसको अभ्यास गर्नका लागि पनि प्रत्यक्ष अन्तरक्रिया आवश्यक हुन्छ।

४. व्यवहारको अभ्यास: सामाजिकीकरण भनेको व्यवहार सिक्ने र अभ्यास गर्ने प्रक्रिया हो। यो अभ्यास र सहकार्य (जसलाई सहयोग भनिन्छ) अन्तरक्रियाको माध्यमबाट मात्र सम्भव हुन्छ,।

तसर्थ, अन्तरक्रियाबिना कुनै पनि मूल्य, मान्यता वा व्यवहार सिक्न असम्भव हुन्छ, जसले गर्दा व्यक्ति सामाजिक प्राणीको रूपमा रूपान्तरण हुन सक्दैन।

प्रश्न २: सामाजिकीकरणले व्यक्तिलाई अनुशासित र गुणी आचरणको आधार प्रदान गर्छ। आधुनिक समाजमा सामाजिकीकरणको यो भूमिकाले परम्परागत मूल्य मान्यताको संरक्षण गर्छ वा सामाजिक परिवर्तनमा गति दिन्छ । समालोचनात्मक मूल्याङ्कन गर्नुहोस्। (७ अङ्क)

उत्तर: सामाजिकीकरणको यो भूमिकाले परम्परागत मूल्य मान्यताको संरक्षण र सामाजिक परिवर्तन दुवैमा सन्तुलित रूपमा योगदान पुर्‍याउँछ, तर कहिलेकाहीँ यसले परिवर्तनलाई अवरोध पनि गर्न सक्छ।

संरक्षणमा योगदान:

• सामाजिकीकरणको प्रक्रियामार्फत मूल्य मान्यता, रीतिरिवाज र परम्परालाई भावी पुस्तामा हस्तान्तरण गर्ने जिम्मेवारी वहन हुन्छ। यसले समाजको निरन्तरता र मौलिक पहिचान कायम राख्न सहयोग गर्छ।

• यसले व्यक्तिलाई समाजमा प्रचलित चालचलन, नीति नियम, र अनुशासन सिक्न बाध्य बनाउँछ।

परिवर्तनमा गति वा अवरोध:

• सामाजिकीकरणले व्यक्तिमा सकारात्मक सोच र चिन्तनको विकास गर्न सहयोग गर्छ। यो सकारात्मक सोच परिवर्तनको लागि आवश्यक हुन्छ। जब व्यक्ति समाजका क्रियाकलापमा सहभागी हुन्छ, तब उसले नयाँ व्यवहारहरू सिक्छ, जसले परिवर्तनलाई गति दिन्छ।

• तर, यदि सामाजिकीकरणले केवल परम्परागत मूल्यमाथि मात्रै जोड दियो भने, नयाँ विचारहरूलाई स्वीकार गर्न कठिन हुन सक्छ। यद्यपि स्रोतहरूमा यो प्रक्रियाले व्यक्तिलाई अनुशासित, असल र गुण्डी आधार प्रदान गर्ने उल्लेख छ। यो गुण्डी (moral) आचरणले सामाजिक सद्भाव कायम राखी परिवर्तनलाई सहज बनाउन मद्दत गर्छ।

संक्षेपमा, सामाजिकीकरणले परम्पराको जगमाथि असल आचरण विकास गरी नयाँ सामाजिक परिवेशमा घुलमिल हुन सक्ने नागरिक तयार गर्छ, जसले सन्तुलित सामाजिक परिवर्तनमा सहयोग पुर्‍याउँछ,।

प्रश्न ३: सामाजिकीकरणको पहिलो पाठशाला 'घर परिवार' भए पनि वर्तमान सन्दर्भमा 'जैसी समूह' वा 'विद्यालय' को भूमिका परिवारभन्दा बढी प्रभावशाली हुँदै गएको छ, के तपाईं यो भनाइसँग सहमत हुनुहुन्छ? आफ्नो धारणा प्रस्तुत गर्नुहोस्। (७ अङ्क)

उत्तर: घर परिवारलाई सामाजिकीकरणको पहिलो पाठशाला मानिन्छ, किनभने व्यक्तिले सर्वप्रथम परिवारबाट नै भाषा, मूल्य, संस्कार, सम्मान, र नाता सम्बन्धजस्ता आधारभूत सामाजिक गुणहरू सिक्छ।

यद्यपि, जैसी समूह वा विद्यालयको भूमिका प्रभावशाली देखिनुको कारण व्यक्तिले सामाजिक सीपको विकास र व्यावहारिक ज्ञान प्राप्त गर्ने अवसर यी निकायहरूमा बढी पाउँछन्।

परिवारको अपरिहार्य भूमिका:

·       परिवारले समाजमा घुलमिल हुने सदस्यका रूपमा स्थापित गर्न आवश्यक पर्ने मूल आधार प्रदान गर्दछ।

·       प्रेम र स्नेह जस्ता आधारभूत तत्व परिवारबाटै सुरु हुन्छ, जुन सामाजिक जीवनको लागि महत्वपूर्ण विश्वासको जग हो।

दौतारी समूह र विद्यालयको प्रभाव:

·       विद्यालय: यसले बालबालिकालाई विविधता (भाषा, संस्कृति, जातजाति र धर्म) मा छलफल, सहकार्य र सम्मानको वातावरणमा घुलमिल हुन सिकाउँछ।

·       दौतारी समूह: यो समूहमा उनीहरू सहजै अन्तरघुलन हुन्छन् र सहकार्य, मेलमिलाप तथा सहयोगको अभ्यास (अभ्यास) गर्छन्, जुन सामाजिक व्यवहार विकासका लागि महत्वपूर्ण हुन्छ।

निष्कर्षमा, विद्यालय र दौतारी समूहले सामाजिकीकरणका जटिल पक्ष (जस्तै - सहकार्य, विविधतामा घुलमिल) को अभ्यास गराए पनि, परिवारले प्रदान गर्ने आधारभूत मूल्य र संस्कारको जग विस्थापित हुन सक्दैन। त्यसैले, परिवारको भूमिका अपरिहार्य रहन्छ भने विद्यालय र जैसी समूहको भूमिका पूरक र विस्तारित हुन्छ।

प्रश्न ४: कुनै व्यक्ति जैविक प्राणीबाट सामाजिक प्राणीमा रूपान्तरण हुनका लागि सामाजिक मूल्य, मान्यता र अनुशासन सिक्नु किन आवश्यक छ ? यो रूपान्तरण नहुँदा समाजमा कस्तो असर पर्ला, विश्लेषण गर्नुहोस्। (७ अङ्क)

उत्तर: सामाजिकीकरणको माध्यमबाट मात्र व्यक्ति जैविक प्राणीबाट सामाजिक प्राणीमा रूपान्तरण हुन सक्छ, किनभने जैविक प्राणीले जन्मँदा सामाजिक मूल्य वा अनुशासन जानेको हुँदैन।

रूपान्तरणका लागि मूल्य र अनुशासनको आवश्यकता:

१. असल सदस्यका रूपमा स्थापित हुन: सामाजिक मूल्य, मान्यता, चालचलन, नीति नियम, र अनुशासन सिकेपछि मात्र मानिसले आफ्नो जिम्मेवारी वहन गर्न सक्छ र समाजको असल नागरिक तथा सदस्यका रूपमा स्थापित हुन सक्छ।

२. व्यवहारको निर्धारण: समाजले स्वीकार गरेका सिद्धान्त, आदर्श, र व्यवहार ग्रहण गरेपछि मात्र व्यक्ति समाजमा अन्तरघुलन हुन लायकको बन्छ।

३. सकारात्मक विकास: सामाजिकीकरणले व्यक्तिमा सकारात्मक सोच र चिन्तनको विकास गरी उसलाई जीवनयापनका लागि आवश्यक व्यावहारिक ज्ञान र सामाजिक सीप प्रदान गर्दछ।

रूपान्तरण नहुँदा पर्ने असर: यदि व्यक्ति सामाजिक प्राणीको रूपमा रूपान्तरण भएन भने, उसले समाजका नियमहरूलाई स्वीकार गर्दैन। यसबाट समाजमा निम्न असरहरू पर्छन्:

ü  अराजकता: अनुशासन, सम्मान र नीति नियमको अभावमा समाजमा अराजकता बढ्न सक्छ,।

ü  सद्भावमा कमी: प्रेम, स्नेह, सहयोग र सम्मान जस्ता तत्वहरूको अभावमा समाजमा विश्वास, अपनत्व र आत्मीयताको कमी आउन सक्छ।

ü  परम्पराको विच्छेद: मूल्य मान्यताको हस्तान्तरण नहुँदा भावी पुस्ताले समाजका रीतिरिवाज र परम्परालाई निरन्तरता दिन सक्दैन।

प्रश्न ५: सामाजिकीकरणको माध्यमको रूपमा 'छिमेकी' र 'सञ्चारका साधन' (जस्तै: मिडिया) को भूमिकालाई कसरी फरक छुट्याउन सकिन्छ ? आधुनिक युगमा यी दुई निकायमध्ये कुन बढी प्रभावशाली बनेको छ, आफ्नो तर्क प्रस्तुत गर्नुहोस्। (७ अङ्क)

उत्तर: सामाजिकीकरणको माध्यमको रूपमा छिमेकी र सञ्चारका साधनले व्यक्तिलाई समाजमा घुलमिल हुन मद्दत पुर्‍याए पनि उनीहरूको प्रभावको प्रकृति फरक छ।

भूमिकामा भिन्नता: |

आधार	छिमेकी (Neighbours)	सञ्चारका साधन (Media/Communication)
अन्तरक्रियाको प्रकृति	प्रत्यक्ष, व्यक्तिगत (फेस-टु-फेस) र व्यवहारिक सहयोगमा आधारित।	अप्रत्यक्ष, व्यापक र विचार तथा सूचनाको आदानप्रदानमा केन्द्रित।
सिकाइको क्षेत्र	स्थानीय चालचलन, रीतिरिवाज, दैनिक सहयोग, र पारस्परिक सद्भाव।	राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय घटना, आधुनिक विचार, र बृहत् ज्ञान।
प्रभावको मूल्याङ्कन:	स्रोतका आधारमा, परम्परागत रूपमा छिमेकी, विवाह, र सङ्घसंस्था जस्ता निकायहरूले स्थानीय व्यवहार र मूल्य मान्यता सिकाउँछन्।	आधुनिक युगमा सञ्चारका साधन (मिडिया) बढी प्रभावशाली बनेका छन्, किनभने यसले व्यक्तिलाई वृहत् सामाजिक ज्ञान र विचारहरू प्रदान गर्दछ।

x

सञ्चारका साधनहरूले विश्वभरका जानकारी ल्याएर व्यक्तिलाई अन्तरघुलन हुन सक्ने वातावरण सिर्जना गर्न सक्छन्। यद्यपि, सफल सामाजिकीकरणका लागि सञ्चारका साधनहरूबाट प्राप्त ज्ञानलाई व्यक्तिगत व्यवहारमा लागू गर्न र आपसी सद्भाव कायम गर्न छिमेकी र परिवारको प्रत्यक्ष व्यवहारिक भूमिका अपरिहार्य हुन्छ,।

प्रश्न ६: पाठमा उल्लेख गरिएको राउटे समुदायको सामाजिकीकरण अभियानलाई आधार मान्दै, कुनै समुदायलाई सामाजिकीकरणमा ल्याउन 'स्वेच्छिक सहभागिता' (Voluntary participation) र 'बाह्य सहयोग' (External aid) मध्ये कुन पक्ष बढी महत्वपूर्ण हुन्छ? तर्कसहित विश्लेषण गर्नुहोस्। (७ अङ्क)

उत्तर: राउटे समुदायको उदाहरण हेर्दा, उनीहरूले स्थानीय समुदायसँग घुलमिल हुन, काठका सामान, डोकी, र आरोग्यका लागि औषधिहरू साट्न थालेको र स्थानीयबाट खाद्यलगायत आवश्यक सामग्री लिएको उल्लेख छ। यसले बाह्य सहयोगको भूमिका देखाउँछ।

१. बाह्य सहयोगको महत्व (External Aid): राउटे समुदायजस्ता पिछडिएका वा परम्परागत रूपमा बाँचेका समुदायका लागि बाह्य सहयोग (जस्तै, सरकार वा संघसंस्थाको सहयोग) प्रारम्भिक रूपमा अपरिहार्य हुन्छ। यो सहयोगले उनीहरूलाई आधारभूत आवश्यकताहरू (खाद्य, स्वास्थ्य) पूरा गर्न मद्दत गर्छ, जसले सामाजिक जीवनयापनका लागि आवश्यक व्यवहार परिवर्तन गर्न प्रोत्साहन दिन्छ।

२. स्वेच्छिक सहभागिताको महत्व (Voluntary Participation): कुनै पनि समुदायको दीर्घकालीन सामाजिकीकरणका लागि स्वेच्छिक सहभागिता बढी महत्वपूर्ण हुन्छ। सामाजिकीकरण भनेको मूल्य मान्यता, चालचलन र अनुशासन सिक्ने एवं अभ्यास गर्ने प्रक्रिया हो। यो अभ्यास व्यक्ति स्वयंले आफ्नो जिम्मेवारी वहन गर्दै नगरेसम्म दिगो हुँदैन।

ü  राउटेहरूले हाल नेपाली भाषामा बोल्न सुरु गर्नु र आफ्नै तरिकाले सामाजिक अन्तरक्रिया गर्नु स्वेच्छिक सहभागिताको उदाहरण हो।

ü  जबसम्म समुदायले आफैँ समाजका सिद्धान्तहरू, आदर्शहरू र व्यवहारहरू ग्रहण गर्न स्वीकार गर्दैन, तबसम्म बाह्य हस्तक्षेप केवल अस्थायी राहत मात्र बन्न पुग्छ।

निष्कर्ष: सामाजिकीकरणको सुरुवातका लागि बाह्य सहयोगले सकारात्मक वातावरण (Premise) बनाउँछ,, तर त्यो प्रक्रियालाई दीगो र सफल बनाउन समुदायको स्वेच्छिक अन्तरक्रिया र अभ्यास (Process) नै सबैभन्दा बढी महत्वपूर्ण हुन्छ।

 

 

पाठ २: हाम्रो पहिचान

१. हाम्रो पहिचान के के हुन् ? पहिचानको महत्व उल्लेख गर्नुहोस्। हाम्रो पहिचानका आधारहरू भाषा, संस्कृति, धर्म, जाति, भूगोल आदि हुन सक्छन्। मुख्य रूपमा राष्ट्रिय पहिचान (नेपाली हुनु) नै हाम्रो साझा पहिचान हो। यसका अतिरिक्त, जातिय पहिचान, भाषिक पहिचान, धार्मिक पहिचान, लैङ्गिक पहिचान, र अपाङ्गता पहिचान आदि पनि हाम्रा पहिचानहरू हुन्।

पहिचानको महत्व:

• यसले व्यक्ति र समुदायको विशिष्टता जनाउँछ।

• यसले अधिकार प्राप्ति र सामाजिक सहभागितामा सहयोग पुर्‍याउँछ।

• यसले संस्कृति र संस्कारको निरन्तरता तथा संरक्षण गर्न मार्ग प्रशस्त गर्छ।

२. "पहिचान आफूलाई चिनाउने आधार हो" उदाहरणसहित प्रष्ट पार्नुहोस्। पहिचानले व्यक्तिलाई आफ्नो जीवन जीउने एक आधार दिन्छ। यसले व्यक्तिलाई कर्तव्य बोध गराउने र अनुशासनमा रहन प्रेरित गर्छ। उदाहरणका लागि, यदि कुनै व्यक्तिले आफूलाई 'नेपाली' भनेर चिनाउँछ भने, उसले विश्वसामु नेपालको भाषा, संस्कृति, र राष्ट्रिय गौरवलाई प्रतिनिधित्व गरिरहेको हुन्छ। यसरी आफ्नो राष्ट्रिय पहिचान ले व्यक्तिलाई समुदाय र राष्ट्रप्रति सद्भाव जागत गराउँछ र देशको मौलिक धर्म र संस्कृतिको संरक्षण गर्ने प्रेरणा दिन्छ।

३. यौनिक तथा लैङ्गिक अल्पसङ्ख्यकको पहिचान र सम्मानका लागि के के गर्नुपर्छ ? आफ्नो धारणा प्रस्तुत गर्नुहोस्। यौनिक तथा लैङ्गिक अल्पसङ्ख्यकको पहिचान र सम्मानका लागि निम्न कार्यहरू गर्नुपर्छ:

• कानुनी सुनिश्चितता: उनीहरूको अधिकारलाई कानुनी एवं व्यवहारिक तवरले सुनिश्चित गर्नु आवश्यक छ।

• भेदभाव अन्त्य: समाजमा उनीहरू विरुद्ध हुने नकारात्मक दृष्टिकोण र विभेद (लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसङ्ख्यक) लाई हटाउनुपर्छ।

• शिक्षा र चेतना: नागरिकता लगायत सरकारी कामकाजमा उनीहरूको पहिचान लेख्ने व्यवस्था मिलाई, समाजमा उनीहरूको अस्तित्वलाई स्वीकार गर्ने र सम्मान गर्ने दृष्टिकोणको विकास गराउनुपर्छ।

४. अपाङ्गता भएका व्यक्तिको पहिचान र अवसर वृद्धि गर्न तपाईं रहेको स्थानको स्थानीय सरकारले के कस्ता कार्यक्रम सञ्चालन गर्दै आएको छ ? खोजी गरी प्रस्तुत गर्नुहोस्। (स्रोतमा नेपालको स्थानीय सरकारले सञ्चालन गरेका विशेष कार्यक्रमहरूको विवरण उल्लेख नभएकोले, यसको उत्तर अपूर्ण छ। तथापि, अपाङ्गता भएका व्यक्तिको पहिचान र अवसर वृद्धिका लागि सरकारले गर्नुपर्ने प्रयासका सामान्य सिद्धान्तहरू स्रोतमा उल्लेखित छन्। ) अपाङ्गता भएका व्यक्तिको पहिचान तथा अवसर वृद्धि गर्न सरकारले निम्न पक्षहरूमा ध्यान दिन्छ:

• अपाङ्गताको गम्भीरताको आधारमा वर्गीकरण गरी आवश्यक सेवा र सहयोग प्रदान गर्नुपर्छ।

• उनीहरूमा रहेका क्षमताहरूको विकास गरी देश विकासमा सहयोग गर्नुपर्दछ।

अति छोटो प्रश्न तथा तिनका उत्तरहरू :

१. पहिचान (Identity) भनेको के हो ?

उत्तर: पहिचानले हरेक व्यक्ति र समुदायको विशिष्टता जनाउँछ।

२. पहिचानका कुनै दुई आधारहरू उल्लेख गर्नुहोस्।

 उत्तर: भाषा, संस्कृति, जाति, धर्म, वा भूगोल (कुनै दुई)।

३. हाम्रो साझा राष्ट्रिय पहिचान के हो?

उत्तर: नेपाली हुनु हाम्रो साझा राष्ट्रिय पहिचान हो।,

४. नेपालमा कति भन्दा बढी जातजातिको बसोबास रहेको छ ?

 उत्तर: नेपालमा १२५ जातजातिको बसोबास रहेको छ।

५. नेपालमा बोलिने भाषाहरूको संख्या (जनगणना २०६८ अनुसार) कति रहेको छ ?

 उत्तर: नेपालमा १२३ भाषा बोल्ने मानिसहरू छन्।

६. नेपालको संविधानले सरकारी कामकाजको भाषाको रूपमा कुन भाषालाई उल्लेख गरेको छ? उत्तर: नेपालको संविधानले नेपाली भाषालाई सरकारी कामकाजको भाषाको रूपमा उल्लेख गरेको छ।

७. पहिचानले व्यक्तिलाई कस्तो जीवन जीउन आधार दिन्छ?

उत्तर: पहिचानले व्यक्तिलाई आफ्नो जीवन जीउने आधार दिन्छ।

८. लैङ्गिक पहिचानको आधार के के हुन् ?

उत्तर: महिला, पुरुष र यौनिक अल्पसङ्ख्यक गरी तीन तरिकाले लैङ्गिक पहिचानका आधार हुन्छन्।

९. अपाङ्गता भएका व्यक्तिको पहिचान कसरी प्रतिविम्बित भएको छ ?

उत्तर: अपाङ्गताको पहिचान उनीहरूको शारीरिक तथा मानसिक अवस्था र प्रकृतिको  फरकपनले गर्दा प्राप्त अधिकारहरूबाट प्रतिविम्बित भएको छ।

१०. पहिचानले व्यक्तिलाई कुन कुरामा रहन प्रेरित गर्दछ?

उत्तर: पहिचानले व्यक्तिलाई कर्तव्य बोध गराउने र अनुशासनमा रहन प्रेरित गर्दछ।

११. पहिचानले अधिकार प्राप्तिको सन्दर्भमा के सहयोग गर्छ?

उत्तर: पहिचानले अधिकार प्राप्ति र सामाजिक सहभागितामा मद्दत पुर्‍याउँछ।

तलका प्रश्नहरुको छोटो उत्तर दिनुहोस् ।

१. पहिचान भनेको के हो? पहिचानको महत्वलाई उल्लेख गर्नुहोस् । (४ अंक)

उत्तर: पहिचान भन्नाले हरेक व्यक्ति, समुदाय र राष्ट्रको आधारमा उनीहरूलाई अरूभन्दा फरक चिनाउने परिचय हो। यो व्यक्तिमा निहित विशेष गुण वा विशेषता हो जसले उसलाई विशेष अवस्थामा चिनाउँछ। पहिचानको महत्व:

• पहिचानले व्यक्ति र समुदायको अस्तित्व र व्यक्तित्वलाई प्रतिबिम्बित गर्दछ.

• यसले व्यक्तिलाई आफ्नो कर्तव्य बोध गराउने, अनुशासनमा बस्न प्रेरित गर्ने र समुदाय तथा राष्ट्रप्रति सद्भाव जगाउन मद्दत गर्दछ.

• पहिचानले व्यक्तिलाई अधिकार प्राप्त गर्न, सम्मान तथा समाजीकरणमा मद्दत पुर्‍याउँछ.

• यसका साथै यसले संस्कृति, मौलिकता, परम्पराको संरक्षण तथा सम्बर्द्धन गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ.

२. नेपालको राष्ट्रिय पहिचानलाई बढावा दिने पक्षहरू के-के हुन्? चार बुँदामा उल्लेख गर्नुहोस् । (४ अंक)

उत्तर: नेपालको राष्ट्रिय पहिचानलाई बढावा दिने पक्षहरू निम्न छन्:

• नेपाल भौगोलिक, बहुजातीय, बहुभाषिक, बहुसांस्कृतिक र बहुधार्मिक विशेषतासहितको एक सार्वभौम राष्ट्र हुनु.

• नेपालको राष्ट्रिय भाषा नेपालीलाई देवनागरी लिपिमा लेखिने गरी सरकारी कामकाजको भाषाको रूपमा संविधानमा व्यवस्था गरिनु.

• हाम्रो भाषा, संस्कृति, वेशभूषा, धर्म र परम्पराले राष्ट्रिय पहिचानलाई बढावा दिई राष्ट्रिय गौरवलाई वृद्धि गर्नु.

• नेपालको राष्ट्रियता, बहुभाषिकता, भौगोलिक, बहुजातीय तथा बहुसांस्कृतिक स्वरूपको संरक्षण र सम्मान गरिनु.

३. नेपालमा जातीय विविधताको अवस्थालाई संक्षेपमा वर्णन गर्नुहोस् । (४ अंक)

उत्तर: नेपालमा जातीय विविधताको अवस्था:

• नेपाल जातीय विविधताले भरिएको देश हो.

• यहाँ विभिन्न जातजातिको बसोबास रहेको छ र नेपाली समाजलाई बहुल समाजको रूपमा चिनिन्छ.

• जनगणना २०६८ अनुसार नेपालमा १२५ जातजातिको बसोबास रहेको छ.

• नेपालका मुख्य जनजाति र समुदायहरूमा बाहुन, क्षेत्री, मगर, थारु, नेवार, तामाङ, गुरुङ, यादव, दलित, मुस्लिम आदि पर्दछन्.

४. नेपालको भाषिक विविधता र सरकारी कामकाजको भाषा सम्बन्धी व्यवस्था उल्लेख गर्नुहोस् । (४ अंक)

उत्तर: नेपालको भाषिक विविधता र सरकारी कामकाजको भाषा सम्बन्धी व्यवस्था:

• भाषिक विविधता नेपालको एक महत्वपूर्ण पहिचान हो, जहाँ जनगणना २०६८ अनुसार नेपालमा १२३ भाषा मातृभाषाका रूपमा बोलिन्छन्.

• नेपालको संविधानले देवनागरी लिपिमा लेखिने नेपाली भाषालाई सरकारी कामकाजको भाषाको रूपमा उल्लेख गरेको छ.

• नेपाली भाषाका अतिरिक्त अन्य भाषाहरूलाई पनि सरकारी कामकाजको भाषा निर्धारण गर्न पाउने अधिकार संविधानले प्रत्याभूत गरेको छ.

• यो व्यवस्थाले नेपालको भाषिक विविधतालाई सम्मान गर्दछ र यसको संरक्षणमा जोड दिन्छ.

५. धार्मिक पहिचान र नेपालमा धार्मिक सहिष्णुताको अवस्था स्पष्ट पार्नुहोस् । (४ अंक)

उत्तर: धार्मिक पहिचान र धार्मिक सहिष्णुताको अवस्था:

• धार्मिक पहिचान धर्मसँग जोडिएको व्यक्ति र समुदायको पहिचान हो.

• जनगणना २०६८ अनुसार नेपालमा हिन्दू धर्मावलम्बीको संख्या सबैभन्दा बढी (८१.३४ प्रतिशत) रहेको छ.

• नेपालमा बौद्ध धर्म मान्ने (९.०५%), इस्लाम (४.३९%), किरात (३.०४%) र क्रिस्चियन (१.४२%) लगायतका अन्य धर्म मान्ने समुदाय पनि बसोबास गर्दछन्.

• नेपालमा विभिन्न धार्मिक समुदायहरूबीच धार्मिक सहिष्णुता र सहयोग कायम रहँदै आएको छ.

६. लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसंख्यक पहिचानको अवस्था र यसको महत्व उल्लेख गर्नुहोस् । (४ अंक)

उत्तर: लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसंख्यक पहिचानको अवस्था:

• लैङ्गिक पहिचान महिला, पुरुष र यौनिक अल्पसंख्यक गरी तीन प्रकारले निर्धारण गरिएको छ. यौनिक अल्पसंख्यक अन्तर्गत Lesbian, Gay, Bisexual, Transgender, Intersexual and Questioning (LGBTIQ) पर्दछन्.

• जनगणना २०७८ को प्रारम्भिक नतिजा अनुसार नेपालमा पुरुषको संख्या १,४२,५४,९९९ र महिलाको संख्या १,४७,८४,९९९ रहेको छ.

• यस पहिचानले व्यक्तिलाई जीवन जिउने आधार प्रदान गर्दछ.

• यसको संरक्षणले व्यक्तिलाई कर्तव्य बोध गराउने, अनुशासनमा बस्न प्रेरित गर्ने र समुदाय तथा राष्ट्रप्रति सद्भाव जगाउन सहयोग गर्दछ.

७. अपाङ्गता भएका व्यक्तिको पहिचान वर्गीकरण कसरी गरिएको छ? उल्लेख गर्नुहोस् । (४ अंक)

उत्तर: अपाङ्गता भएका व्यक्तिको पहिचान वर्गीकरण:

• व्यक्तिको पहिचान उसको शारीरिक तथा मानसिक अवस्था र प्रकृतिको फरकपनमा आधारित हुन्छ.

• नेपालमा अपाङ्गतालाई शारीरिक, दृष्टिदोषसम्बन्धी, श्रवणदोषसम्बन्धी, स्वर र बोलाइसम्बन्धी, मानसिक वा मनोसामाजिक, बौद्धिक, स्नायुसम्बन्धी, रक्तसम्बन्धी, अटिजम तथा बहुअपाङ्गता गरी १० ओटामा वर्गीकरण गरिएको छ.

• यसका साथै अपाङ्गताको गम्भीरताको आधारमा अपाङ्गतालाई पूर्ण, अति, मध्यम र सामान्य गरी चार प्रकारमा विभाजन गरिएको छ.

• यी अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूले विभिन्न किसिमका क्षमता विकास गरी देश विकासमा सहयोग गरिरहेका छन्.

८. "पहिचान आफैँलाई चिनाउने आधार हो" यस भनाइलाई उदाहरणसहित स्पष्ट पार्नुहोस् । (४ अंक)

उत्तर: "पहिचान आफैँलाई चिनाउने आधार हो" भन्ने भनाइलाई निम्न उदाहरणहरूबाट स्पष्ट पार्न सकिन्छ:

• पहिचानले हामी को हौं, हाम्रो पृष्ठभूमि र हाम्रो मौलिक विशेषताहरू के हुन् भनेर बुझाउँछ.

• उदाहरण: राष्ट्रिय पहिचानले नेपाललाई बहुजातीय, बहुभाषिक तथा बहुसांस्कृतिक राष्ट्रको रूपमा विश्व समुदायमा चिनाउँछ र हामी नेपालीको राष्ट्रिय गौरव बढाउँछ.

• धार्मिक पहिचानले व्यक्तिलाई उसले मान्ने धर्म र त्यससँग जोडिएका मूल्य मान्यतालाई प्रतिनिधित्व गर्दछ, जसले उसको आचरण र व्यवहारमा प्रभाव पार्छ.

• लैङ्गिक पहिचान (जस्तै: महिला, पुरुष वा यौनिक अल्पसंख्यक) ले व्यक्तिको शारीरिक, मानसिक र सामाजिक जीवनमा उसको स्थान र अधिकारलाई जनाउँछ.

९. विश्वव्यापीकरणको बढ्दो युगमा राष्ट्रिय पहिचानको संरक्षण र प्रवर्द्धनका लागि गर्नुपर्ने कार्यहरू के-के हुन्? (४ अंक)

उत्तर: विश्वव्यापीकरणको बढ्दो युगमा राष्ट्रिय पहिचानको संरक्षण र प्रवर्द्धनका लागि निम्न कार्यहरू गर्नुपर्दछ:

• हाम्रो मौलिक भाषा, संस्कृति, परम्परा, धर्म र वेशभूषाको संरक्षण गरी यसको महत्वलाई नयाँ पुस्तामा हस्तान्तरण गर्ने.

• हाम्रो राष्ट्रिय पहिचानसँग जोडिएका राष्ट्रिय गौरवका विषयहरूलाई (जस्तै: हिमाल, लोकनृत्य, सांस्कृतिक सम्पदाहरू) लाई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा प्रवर्द्धन गर्ने.

• जातीय, भाषिक, धार्मिक तथा लैङ्गिक विविधतामा रहेको एकतालाई मजबुत बनाउने र सबै पहिचानहरूको सम्मान गर्ने.

• अपाङ्गता भएका व्यक्ति लगायत सबै वर्गका नागरिकको पहिचानलाई सम्मान गर्दै उनीहरूको अधिकार र अवसरको सुनिश्चितता गर्ने.

तलका प्रश्नहरुको लामो उत्तर दिनुहोस् ।

१. पहिचान (Identity) भनेको के हो? पहिचानका विभिन्न पक्षहरू (राष्ट्रिय, जातीय, भाषिक, धार्मिक) को विवेचना गर्नुहोस् । (७ अंक)

उत्तर: पहिचान भन्नाले हरेक व्यक्ति, समुदाय र राष्ट्रलाई अरूभन्दा फरक चिनाउने विशेष परिचय हो । यो व्यक्तिमा निहित विशेष गुण वा विशेषता हो जसले उसलाई विशेष अवस्थामा चिनाउँछ।

पहिचानका विभिन्न पक्षहरू:

• राष्ट्रिय पहिचान: नेपाल एक सार्वभौम, बहुजातीय, बहुभाषिक, बहुसांस्कृतिक र बहुधार्मिक विशेषताहरू भएको दक्षिण एसियाको भूपरिवेष्टित राष्ट्र हो। हाम्रो राष्ट्रिय भाषा, संस्कृति, वेशभूषा, धर्म र परम्पराले हाम्रो राष्ट्रिय पहिचानलाई बढावा दिई राष्ट्रिय गौरव बढाउँछ।

• जातीय पहिचान: जातीय विविधता नेपालको एक महत्वपूर्ण पहिचान हो। नेपाली समाजलाई बहुल समाज का रूपमा चिनिन्छ, जहाँ जनगणना २०६८ अनुसार १२५ जातजाति को बसोबास छ [१४]। यसले हाम्रो समाजको विविधता झल्काउँछ।

• भाषिक पहिचान: भाषिक विविधता पनि नेपालको महत्वपूर्ण पहिचान हो । जनगणना २०६८ अनुसार नेपालमा १२३ भाषा मातृभाषाका रूपमा बोलिन्छन्। देवनागरी लिपिमा लेखिने नेपाली भाषा सरकारी कामकाजको भाषा हो, तर संविधानले अन्य भाषाहरूलाई पनि सरकारी कामकाजको भाषा निर्धारण गर्न पाउने अधिकार दिएको छ ।

• धार्मिक पहिचान: यो धर्मसँग जोडिएको व्यक्ति र समुदायको पहिचान हो। नेपालमा हिन्दू (८१.३४%), बौद्ध (९.०५%), इस्लाम (४.३९%), किरात (३.०४%) लगायत विभिन्न धर्मावलम्बीहरू छन्। नेपालमा विभिन्न धार्मिक समुदायहरूबीच धार्मिक सहिष्णुता र सहयोग कायम रहेको छ।

२. लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसंख्यकको पहिचानको अवस्था कस्तो छ? अपाङ्गता भएका व्यक्तिको पहिचान वर्गीकरण उल्लेख गर्दै विविधताको सम्मान किन आवश्यक छ, तर्कसहित पुष्टि गर्नुहोस् । (७ अंक)

 उत्तर: लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसंख्यक पहिचान: लैङ्गिक पहिचानलाई महिला, पुरुष र यौनिक अल्पसंख्यक गरी तीन प्रकारले निर्धारण गरिएको छ। यौनिक अल्पसंख्यक अन्तर्गत Lesbian, Gay, Bisexual, Transgender, Intersexual and Questioning (LGBTIQ) जस्ता फरक पहिचान भएका व्यक्तिहरू पर्दछन् । जनगणना २०७८ को प्रारम्भिक नतिजा अनुसार नेपालमा पुरुषको संख्या १,४२,५४,९९९ र महिलाको संख्या १,४७,८४,९९९ रहेको छ।

अपाङ्गता पहिचान वर्गीकरण: व्यक्तिको शारीरिक तथा मानसिक अवस्था र प्रकृतिको फरकपनका आधारमा अपाङ्गता पहिचान गरिन्छ। अशक्तताको गम्भीरताका आधारमा अपाङ्गतालाई निम्न १० ओटा वर्गीकरणमा समेटिएको छ: शारीरिक, दृष्टिदोषसम्बन्धी, श्रवणदोषसम्बन्धी, स्वर र बोलाइसम्बन्धी, मानसिक वा मनोसामाजिक, बौद्धिक, स्नायुसम्बन्धी, रक्तसम्बन्धी (हेमोफिलिया), अटिजम तथा बहुअपाङ्गता। यसका साथै गम्भीरताको आधारमा पूर्ण, अति, मध्यम र सामान्य गरी चार प्रकारमा विभाजन गरिएको छ।

विविधताको सम्मानको आवश्यकता: पहिचानले व्यक्तिलाई जीवन जिउने आधार प्रदान गर्दछ। विविधतामा रहेका यी सबै पहिचानहरूको सम्मान गर्नु आवश्यक छ किनभने:

• यसले व्यक्तिलाई आफ्नो कर्तव्य बोध गराउने, अनुशासनमा बस्न प्रेरित गर्ने र समुदाय तथा राष्ट्रप्रति सद्भाव जगाउन सहयोग गर्दछ।

• पहिचानले व्यक्तिलाई अधिकार प्राप्त गर्न, सम्मान तथा समाजीकरणमा सहयोग पुर्‍याउँछ।

• अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूले पनि विभिन्न क्षमता विकास गरी देश विकासमा सहयोग गर्न सक्छन्; उनीहरूको सम्मानले उनीहरूलाई योगदान दिन उत्प्रेरित गर्दछ।

• विविध पहिचानको संरक्षणले राष्ट्रको संस्कृति, मौलिकता र परम्पराको संरक्षण तथा प्रवर्द्धन गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ ।

३. राष्ट्रिय पहिचानको संरक्षण तथा प्रवर्द्धन किन आवश्यक छ? वर्तमान युगमा बढ्दो विश्वव्यापीकरणले पहिचानलाई पारेका असरहरूलाई उल्लेख गर्दै यसको संरक्षणका उपायहरू प्रस्तुत गर्नुहोस् । (७ अंक)

उत्तर: राष्ट्रिय पहिचानको संरक्षण तथा प्रवर्द्धन आवश्यक हुनुका मुख्य कारणहरू निम्न छन्:

• पहिचानले राष्ट्रलाई विश्व समुदायमा चिनाउने आधार प्रदान गर्दछ।

• यसले देशको अस्तित्व र व्यक्तित्व लाई प्रतिबिम्बित गर्दछ, जसबाट राष्ट्रिय गौरव वृद्धि हुन्छ।

• यसले राष्ट्रभित्रका विभिन्न जातजाति, धर्म, भाषा र संस्कृतिबीच सहयोग, सद्भाव र एकता कायम राख्न मद्दत गर्दछ।

• यसले भावी पुस्ताका लागि आफ्नो मौलिक धर्म र संस्कृतिको संरक्षण तथा प्रवर्द्धन सुनिश्चित गर्दछ।

विश्वव्यापीकरणले पहिचानमा पारेका असरहरू: वर्तमान युगमा बढ्दो विश्वव्यापीकरण (Globalization) ले हाम्रो मौलिकतालाई ओझेलमा पारेको छ। यसले पहिचानका मुद्दाहरूलाई थप जटिल बनाएको छ । विदेशी भाषा, संस्कृति, रहनसहन, र जीवनशैलीको प्रभावले हाम्रो मौलिक पहिचान खतरामा परेको छ।

पहिचान संरक्षण तथा प्रवर्द्धनका उपायहरू: राष्ट्रिय पहिचानको संरक्षण र प्रवर्द्धनका लागि निम्न उपायहरू अवलम्बन गर्न सकिन्छ:

१. मौलिकताको सम्मान र संवर्द्धन: हाम्रो मौलिक भाषा, संस्कृति, परम्परा, धर्म र वेशभूषाको संरक्षण गरी यसको महत्वलाई नयाँ पुस्तामा हस्तान्तरण गर्ने ।

२. राष्ट्रिय गौरवको प्रवर्द्धन: राष्ट्रियता, बहुभाषिकता, भौगोलिक, बहुजातीय तथा बहुसांस्कृतिक स्वरूपको संरक्षण र सम्मान गर्ने।

३. सरकारी प्रोत्साहन: राष्ट्रिय पहिचानसँग जोडिएका सम्पदाहरू, राष्ट्रिय प्रतीकहरू र सांस्कृतिक परम्पराहरूको संरक्षणमा राज्यले विशेष कार्यक्रमहरू ल्याउने।

४. समान अवसर: सबै लैङ्गिक, जातीय, धार्मिक तथा अपाङ्गता भएका व्यक्तिहरूको पहिचानलाई सम्मान गर्दै उनीहरूलाई विकासका समान अवसर प्रदान गर्ने ।

५. सचेतना तथा शिक्षा: आफ्नो मौलिक पहिचानको महत्वबारे विद्यालय पाठ्यक्रममा र समुदाय स्तरमा सचेतनामूलक कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्ने।

४. नेपालको भाषिक विविधतालाई स्पष्ट पार्दै सरकारी कामकाजको भाषा सम्बन्धी व्यवस्था र यसको महत्वको विश्लेषण गर्नुहोस् । (७ अंक)

उत्तर: नेपालको भाषिक विविधता: भाषिक विविधता नेपालको एक महत्वपूर्ण पहिचान हो । जनगणना २०६८ अनुसार नेपालमा १२३ भाषा मातृभाषाका रूपमा बोलिन्छन् । नेपाली समाजमा विभिन्न जातीय समूहका मानिसहरू बसोबास गर्ने भएकाले उनीहरूको आ-आफ्नै मौलिक भाषाहरू रहेका छन्। यी भाषाहरूले नेपालको सामाजिक र सांस्कृतिक विविधतालाई प्रतिनिधित्व गर्दछन्।

सरकारी कामकाजको भाषा सम्बन्धी व्यवस्था: नेपालको संविधानले देवनागरी लिपिमा लेखिने नेपाली भाषालाई सरकारी कामकाजको भाषा हुन् भनी उल्लेख गरेको छ। नेपाली भाषाका अतिरिक्त, प्रदेशहरूले पनि आफ्नो प्रदेशभित्र बहुसंख्यक जनताले बोल्ने एक वा एकभन्दा बढी अन्य भाषालाई सरकारी कामकाजको भाषा निर्धारण गर्न सक्ने अधिकार संविधानले प्रत्याभूत गरेको छ । उदाहरणका लागि, भाषा आयोग, २०७८ ले प्रदेशहरूका लागि सरकारी कामकाजका लागि विभिन्न भाषा सिफारिस गरेको छ (जस्तै: प्रदेश १ मा मैथिली र लिम्बू, मधेश प्रदेशमा मैथिली, भोजपुरी र बज्जिका) ।

महत्वको विश्लेषण: सरकारी कामकाजको भाषा सम्बन्धी यो व्यवस्था बहुआयामिक रूपमा महत्वपूर्ण छ:

• राष्ट्रिय एकता र सम्पर्क: नेपाली भाषालाई सरकारी कामकाजको भाषा बनाउँदा देशका विभिन्न क्षेत्र र समुदायका मानिसहरूबीच सजिलो सम्पर्क र राष्ट्रिय एकता कायम हुन्छ।

• विविधताको सम्मान: अन्य भाषाहरूलाई पनि सरकारी कामकाजको भाषाको रूपमा निर्धारण गर्न पाउने अधिकारले नेपालको भाषिक विविधतालाई सम्मान गर्दछ।

• सेवा प्रवाहमा सहजता: स्थानीय तह वा प्रदेश तहमा स्थानीय भाषालाई कामकाजको भाषाको रूपमा प्रयोग गर्दा जनताले सहज रूपमा सरकारी सेवा प्राप्त गर्न सक्छन्।

• भाषा संरक्षण: यस व्यवस्थाले लोपोन्मुख भाषाहरूको संरक्षण तथा प्रवर्द्धनका लागि कानुनी आधार प्रदान गर्दछ।

यस प्रकार, नेपालको संवैधानिक व्यवस्थाले भाषिक विविधतालाई स्वीकार गर्दै राष्ट्रिय हित र शासकीय सहजताबीच सन्तुलन कायम गरेको देखिन्छ।

५. "पहिचान आफैँलाई चिनाउने आधार मात्र नभई जीवन जिउने आधार पनि हो।" यस भनाइलाई लैङ्गिक, यौनिक अल्पसंख्यक र अपाङ्गता भएका व्यक्तिको सन्दर्भमा उदाहरणसहित पुष्टि गर्नुहोस् । (७ अंक)

उत्तर: "पहिचान आफैँलाई चिनाउने आधार मात्र नभई जीवन जिउने आधार पनि हो" भन्ने भनाइ पूर्णतः सत्य छ, किनभने पहिचानले व्यक्तिलाई समाजमा अस्तित्वको बोध गराउँछ र उसले प्राप्त गर्ने अधिकार तथा कर्तव्यहरूको जग बसाल्छ।

लैङ्गिक, यौनिक अल्पसंख्यक र अपाङ्गता भएका व्यक्तिको सन्दर्भमा यो भनाइको पुष्टि यसरी गर्न सकिन्छ:

१. लैङ्गिक पहिचान (Gender Identity) को सन्दर्भमा:  लैङ्गिक पहिचान (महिला वा पुरुष) ले व्यक्तिलाई समाजमा उसको स्थान र भूमिका निर्धारण गर्न मद्दत गर्दछ । * उदाहरणका लागि, महिलाको रूपमा पहिचान स्थापित हुँदा उसले महिला अधिकार (जस्तै: सम्पत्तिमा समान अधिकार, प्रजनन स्वास्थ्य अधिकार) प्राप्त गर्न सक्छ । यदि उसको पहिचान नभएको भए, उसले सामाजिक मान्यता वा कानूनी अधिकारको उपभोग गर्न सक्दैनथ्यो।

२. यौनिक अल्पसंख्यक पहिचान (Sexual Minority Identity) को सन्दर्भमा: * नेपालमा Lesbian, Gay, Bisexual, Transgender, Intersexual and Questioning (LGBTIQ) समूहलाई यौनिक अल्पसंख्यकका रूपमा पहिचान गरिएको छ। * जब उनीहरूको यौनिक पहिचान (तेस्रो लिङ्गी) आधिकारिक रूपमा स्वीकार गरिन्छ, तब उनीहरूलाई जीवन जिउने आधार प्राप्त हुन्छ। यसले उनीहरूलाई नागरिकता, विवाह, रोजगार र सामाजिक सुरक्षामा अन्य नागरिक सरह अधिकार प्राप्त गर्न बाटो खुल्छ। पहिचानको अभावमा उनीहरू समाजबाट बहिष्कृत हुने, स्वास्थ्य सेवाबाट वञ्चित हुने र सम्मानजनक जीवन बिताउन नसक्ने जोखिम रहन्छ।

३. अपाङ्गता पहिचान (Disability Identity) को सन्दर्भमा: * अपाङ्गता (शारीरिक वा मानसिक) भएका व्यक्तिहरूको पहिचान वर्गीकरण गरी उनीहरूको विशेष क्षमता र आवश्यकतालाई मान्यता दिइएको छ । * उदाहरणका लागि, शारीरिक अपाङ्गताको पहिचान प्राप्त भएपछि उनीहरूले राज्यबाट सामाजिक सुरक्षा भत्ता, आरक्षण सुविधा, शिक्षा, स्वास्थ्य सेवामा सहज पहुँच र सार्वजनिक पूर्वाधारहरू (जस्तै: ह्विलचेयर र्‍याम्प) प्रयोग गर्न पाउने अधिकार प्राप्त गर्दछन्। * यस पहिचानले उनीहरूलाई केवल दयाको पात्र नभई, देश विकासमा सहयोग गर्ने क्षमतावान् नागरिक का रूपमा स्थापित गर्दछ।

तसर्थ, पहिचानले केवल नाम वा परिचयको काम मात्र गर्दैन, यसले व्यक्तिलाई समाजमा न्याय, सम्मान, अधिकार प्राप्त गर्न र आत्मसम्मानपूर्वक आफ्नो कर्तव्य बोध गरी जीवनयापन गर्न सक्ने आधार तयार गर्दछ ।

पाठ ३: विविधतामा एकता 

१. विविधतामा एकता नेपालको विशेषता भनेको के हो, प्रष्ट पार्नुहोस्। 

विविधतामा एकता नेपालको एक महत्वपूर्ण विशेषता हो। नेपाल भौगोलिक, जातीय, धार्मिक, भाषिक, र सांस्कृतिक रूपमा विविधतायुक्त देश हो। नेपालमा १२५ भन्दा बढी जातजाति र १२३ भन्दा बढी भाषा छन्। यति धेरै विविधता भएर पनि नेपालीहरूले सदियौंदेखि एकआपसमा विश्वास, समानता, मेलमिलाप, सहकार्य र सद्भावको व्यवहार कायम राखेका छन्। यसले गर्दा यो विविधता नै नेपालको एकता, शान्ति, विकास र समृद्धिको लागि आधार बनेको छ।

२. नेपाल विविधताले भरिएको देश हो भन्ने भनाइलाई उदाहरण सहित पुष्टि गर्नुहोस्।

नेपाल विविधताले भरिएको देश हो भन्ने भनाइलाई निम्न उदाहरणसहित पुष्टि गर्न सकिन्छः

• जातीय तथा भाषिक विविधता: नेपालमा १२५ भन्दा बढी जातजाति र १२३ वटा भाषा बोल्ने मानिसहरू बसोबास गर्छन्।

• धार्मिक विविधता: हिन्दू, बौद्ध, इस्लाम, क्रिस्चियन लगायत १० भन्दा बढी धार्मिक समुदायका मानिसहरू यहाँ छन्। सबैले आ-आफ्नो धर्म मान्नेबीच विविधतामा पनि छलफल, सहकार्य र सम्मानको वातावरण पाउँछन्।

• भौगोलिक विविधता: देशलाई हिमाल, पहाड, र तराई गरी तीन भिन्नाभिन्नै भौगोलिक क्षेत्रमा विभाजन गरिएको छ, जहाँ फरक-फरक जनजीवन छ।

३. विविधतामा एकताको महत्व उल्लेख गर्नुहोस्। 

विविधतामा एकताको महत्व निम्न छन्:

• • यसले नेपालमा रहेका विभिन्न जातजाति, भाषा, संस्कृति, तथा धर्म मान्नेहरूका बीच आपसी सद्भाव र प्रेम बढाउँछ।
• • यसले सबैको मौलिक संस्कृति, रीतिरिवाज र परम्पराको संरक्षण गर्न मद्दत गर्छ।
• • यसले प्रत्येक समुदायलाई एकले अर्कोको सम्मान गर्ने र एक-आपसको अस्तित्व स्वीकार गर्ने वातावरण निर्माण गर्छ।
• • यसले देशमा शान्ति, विकास र समृद्धिको मार्ग सुनिश्चित गर्छ।

तलका प्रश्नहरुको अति छोटो उत्तर दिनुहोस् ।

१. विविधताले कस्तो कुरालाई जनाउँछ ?

उत्तर: विविधताले फरकपनलाई जनाउँछ ।

२. जनगणना २०६८ अनुसार नेपालमा कति जातजातिहरू बसोबास गर्दछन्?

उत्तर: जनगणना २०६८ अनुसार नेपालमा १२५ जातजातिहरू बसोबास गर्दछन् ।

३. नेपाललाई बहुल समाजको रूपमा चिनाउने एउटा प्रमुख आधार के हो ?

उत्तर: नेपालमा सामाजिक, भाषिक, सांस्कृतिक, परम्परागत र धार्मिक गरी विभिन्न किसिमका विविधताहरू हुनु नै यसलाई बहुल समाजका रूपमा चिनाउने आधार हो [१७]।

४. विविधतामा एकताको प्रमुख महत्व के हो ?

उत्तर: विविधतामा एकताको प्रमुख महत्व भनेको सद्भाव र प्रेम, एकता तथा शान्तिलाई सुनिश्चित गर्नु हो ।

५. नेपाली समाजलाई कस्तो समाजका रूपमा चिनिन्छ ?

उत्तर: नेपाली समाजलाई बहुसांस्कृतिक विविधतायुक्त समाज का रूपमा चिनिन्छ ।

६. जनगणना २०६८ अनुसार नेपालमा मातृभाषाका रूपमा कति भाषा बोलिन्छन् ?

उत्तर: जनगणना २०६८ को तथ्याङ्कअनुसार नेपालमा १२३ भाषा मातृभाषाका रूपमा बोलिन्छन् ।

७. नेपालमा जातीय विभेदलाई संविधानमा कस्तो मान्यता दिइएको छ ?

उत्तर: नेपालको संविधानले जातीय विभेदलाई अपराध किटान गरेको छ ।

८. राष्ट्रको विकासका लागि विविधतामा एकताको भूमिका के हो ?

उत्तर: विविधतामा एकताले देशको विकास र समृद्धिको मार्ग सुनिश्चित गर्दछ ।

९. नेपालमा लैङ्गिक सवालमा विविधताको एकतालाई बलियो बनाउन कुन-कुन पहिचानलाई स्वीकार गरिएको छ ?

उत्तर: लैङ्गिक सवालमा महिला, पुरुष तथा यौनिक अल्पसंख्यकको पहिचान स्वीकार गरिएको छ ।

१०. नेपालीहरूबीच सदियौंदेखि कायम रहेको आपसी व्यवहार कस्तो छ ?

उत्तर: नेपालीहरूबीच सदियौंदेखि आपसी आत्मीयता, सद्भाव, सहकार्य र समन्वयता कायम रहेको छ ।

११. नेपालको पहिचानका मुख्य आधारहरू के-के हुन्? उत्तर: जातजाति, धर्म, भाषा र संस्कृति नेपालको पहिचानका मुख्य आधार हुन्।

तलका प्रश्नहरुको छोटो उत्तर दिनुहोस् ।

१. विविधता (Diversity) भनेको के हो ? विविधतामा एकताको महत्व चार बुँदामा स्पष्ट पार्नुहोस् । (४ अंक)

उत्तर: विविधताले फरकपनलाई जनाउँछ । यो सामाजिक,  भाषिक,  सांस्कृतिक,  परम्परागत र धार्मिक रूपमा रहेका फरक विशेषताहरूको संयोजन हो ।

विविधतामा एकताको महत्व:

• यसले देशमा आपसी सद्भाव र प्रेम, एकता तथा शान्तिलाई सुनिश्चित गर्दछ ।

• यसले मौलिक संस्कृति र चालचलनको संरक्षण तथा सम्बर्द्धन गर्न मद्दत गर्दछ ।

• यसले देशमा रहेको बहुसांस्कृतिक स्वरूपको संरक्षण गरी राष्ट्रिय गौरव लाई कायम राख्न सहयोग गर्दछ।

• विविधतामा एकताले राष्ट्रलाई विकास र समृद्धिको मार्गमा अगाडि बढ्न सुनिश्चित गर्दछ।

२. नेपालमा जातीय तथा भाषिक विविधताको अवस्था उल्लेख गर्नुहोस् । (४ अंक)

 उत्तर:  नेपाल बहुसांस्कृतिक, बहुभाषिक र बहुजातीय विशेषता भएको देश हो । नेपालमा जातीय तथा भाषिक विविधताको अवस्था निम्न छ:

• जातीय विविधता: नेपाली समाजलाई बहुल समाजका रूपमा चिनिन्छ, जहाँ जनगणना २०६८ अनुसार १२५ जातजातिहरू को बसोबास रहेको छ ।

• भाषिक विविधता: नेपालमा भाषिक विविधता पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण छ, जहाँ जनगणना २०६८ को तथ्याङ्कअनुसार १२३ भाषा मातृभाषाका रूपमा बोलिन्छन् ।

• नेपालमा अधिकांश जातजातिहरूका आ-आफ्नै भाषा छन् ।

• यी विविधताहरूले नेपाललाई विश्वमा चिनाउने विशिष्टता प्रस्तुत गर्दछन् ।

३. नेपाली समाजमा विविधता भएर पनि एकता कायम रहेको चार कारणहरू लेख्नुहोस् । (४ अंक)

उत्तर: नेपाली समाजमा सामाजिक रीतिरिवाज, चालचलन र वेशभूषामा विविधता भएर पनि एकता कायम रहनुका चार कारणहरू निम्न छन्:

• नेपालीहरूबीच सदियौंदेखि आपसी आत्मीयता,  सद्भाव,  सहकार्य र समन्वयता कायम रहेको छ ।

• यहाँ विभिन्न धर्म मान्ने समुदायहरूबीच धार्मिक सहिष्णुता रहेको छ र एक जातिले अर्को जातिको धर्म र संस्कारलाई सम्मान गर्ने परम्परा छ।

• नेपालीहरूले आफूलाई एक परिवारका रूपमा विश्वास र समानताको दृष्टिकोणले हेर्ने गर्दछन् ।

• सबै जातजाति, धर्म र भाषाभाषीको राज्य प्रणालीमा समानुपातिक सहभागिता सुनिश्चित गर्ने व्यवस्था रहेको छ ।

४. "नेपालमा भएको लैङ्गिक विविधताले एकतालाई बलियो बनाएको छ" यस भनाइलाई पुष्टि गर्नुहोस् । (४ अंक)

उत्तर: नेपालमा लैङ्गिक सवालमा विविधताको एकतालाई बलियो बनाइएको छ, जसको पुष्टि निम्न अनुसार गर्न सकिन्छ:

• नेपालमा महिला, पुरुषका अतिरिक्त  यौनिक अल्पसंख्यकको पहिचान लाई स्वीकार गरिएको छ ।

• यसले यौनिक अल्पसंख्यकहरूको आवाज र पहिचानलाई कानुनी एवं व्यवहारिक रूपमा स्थान दिएको छ।

• महिला र पुरुष दुवैको आन्तरिक लैङ्गिक पहिचानको सम्मान गरिएकाले विविधतामा एकतालाई बलियो बनाउन सहयोग पुगेको छ ।

• नागरिकता लगायत सरकारी कामकाजमा लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसंख्यकको पहिचानको व्यवस्था गरिएको छ।

५. विविधतामा एकता कायम गर्न राज्यले व्यवस्था गरेका चारवटा पक्षहरू उल्लेख गर्नुहोस् । (४ अंक)

उत्तर: विविधतामा एकता कायम गर्न राज्यले व्यवस्था गरेका चारवटा पक्षहरू निम्न छन्:

• संविधानमा व्यवस्था: नेपालको संविधानमा जातीय विभेद गर्ने कार्यलाई अपराध किटान गरिएको छ ।

• धार्मिक स्वतन्त्रता: नेपालमा सबै धर्म मान्ने समुदायलाई आ-आफ्नो धर्म मान्ने स्वतन्त्रता प्राप्त छ, जसले धार्मिक सहिष्णुतालाई बढावा दिन्छ।

• समावेशी शासन: सबै जातजाति, धर्म र भाषाभाषीको समानुपातिक सहभागिता राज्य प्रणालीमा सुनिश्चित गरिएको छ ।

• लैङ्गिक स्वीकार्यता: लैङ्गिक तथा यौनिक अल्पसंख्यकहरूको अधिकारलाई कानुनी एवं व्यवहारिक तवरले सम्बोधन गरिएको छ ।

६. विविधतामा एकताको भावनालाई कमजोर पार्ने कुराहरू (चुनौतीहरू) के-के हुन्? (४ अंक )

उत्तर: विविधतामा एकताको भावनालाई कमजोर पार्न सक्ने केही चुनौतीहरू (कतिपय व्यक्तिमा व्याप्त नकारात्मक पक्षहरू) निम्न छन्:

• कतिपय जातजाति तथा समुदायहरूमा अमान्यता र भेदभाव को सोच कायमै रहनु ।

• केही व्यक्तिहरूमा रहेको नकारात्मक सोच जसले एकअर्कालाई शङ्काको दृष्टिले हेर्ने प्रवृत्तिलाई बढावा दिनु ।

• धार्मिक, जातीय वा क्षेत्रीय संकीर्णता लाई राजनीतिक स्वार्थका लागि प्रयोग गरिनु ।

• गरिबी र आर्थिक परिवर्तनको गति ढिलो हुनुले समाजमा राजनीतिक र चेतनाको स्तरमा असमानता कायम हुनु ।

७. नेपालको पहिचानका मुख्य आधारहरू उल्लेख गर्नुहोस् र यी आधारहरूले कसरी एकता कायम राखेका छन्? (४ अंक) उत्तर: नेपालको पहिचानका मुख्य आधारहरू जातजाति, धर्म, भाषा र संस्कृति हुन् । यी आधारहरूले यसरी एकता कायम राखेका छन्:

• नेपालीहरूबीच सामाजिक रीतिरिवाज, चालचलन र वेशभूषामा विविधता भएर पनि आपसी आत्मीयता, सद्भाव, सहकार्य र समन्वयता कायम रहेको छ ।

• सबै धर्म मान्नेहरूले एकअर्काको संस्कृतिको सम्मान गरेका छन्, जसले धार्मिक सहिष्णुतालाई बलियो बनाएको छ।

• भाषिक र जातीय फरकपनलाई स्वीकार्दै एकअर्कासँग विश्वास र समानताको भावना मा व्यवहार गर्ने परम्परा छ ।

• यो विविधतायुक्त समाजले देशको विकास र समृद्धिको मार्गलाई सुनिश्चित गर्दछ ।

८. विविधतामा एकता कायम गर्न तपाईंले समुदायको सदस्यको रूपमा खेल्नुपर्ने कुनै चार भूमिकाहरू उल्लेख गर्नुहोस् । (४ अंक)

 उत्तर: विविधतामा एकता कायम गर्न समुदायको सदस्यको रूपमा खेल्नुपर्ने चार भूमिकाहरू निम्न छन्:

• आफ्नो समुदायको भाषा, संस्कृति, परम्परा र वेशभूषाको जगेर्ना गर्ने तर अन्य समुदायको पहिचान र मौलिकताको पनि सम्मान गर्ने ।

• कुनै पनि प्रकारको जातीय, धार्मिक वा लैङ्गिक विभेदलाई विरोध गर्ने र संविधानले दिएका अधिकारहरूको उपभोग गर्न सबैलाई प्रोत्साहित गर्ने ।

• आपसी मेलमिलाप,  सहकार्य, समन्वय र सहभागिताको भावनालाई व्यवहारमा उतार्ने ।

• फरक सांस्कृतिक समूहका परम्परागत चाडपर्व तथा सांस्कृतिक गतिविधिहरूमा सहभागी भई आपसी आत्मीयता र सद्भाव लाई बढावा दिने।

९. बहुसांस्कृतिक विविधतायुक्त समाज (Pluralistic society) हुनु नेपालको लागि किन आवश्यक छ ? (४ अंक) उत्तर: नेपाल बहुसांस्कृतिक विविधतायुक्त समाज हुनु निम्न कारणहरूले गर्दा आवश्यक छ:

• यसले नेपालको राष्ट्रिय गौरव लाई बढावा दिन्छ र विश्व समुदायमा एक विशिष्ट पहिचान कायम राख्न मद्दत गर्दछ।

• यसले सबै जातजाति, धर्म, भाषा र संस्कृतिलाई स्वतन्त्रता र सार्वजनिक क्षेत्रमा भिन्नता व्यक्त गर्ने अधिकार प्रदान गर्दछ ।

• यसले सांस्कृतिक आदानप्रदानलाई प्रोत्साहन दिन्छ र समाजको मौलिक संस्कृति तथा परम्परा लाई जगेर्ना गर्न मद्दत गर्दछ।

• यस किसिमको समाजले सामाजिक, राजनीतिक र आर्थिक परिवर्तनहरूलाई समावेशी र समन्वयात्मक तवरमा अगाडि बढाउन सहयोग गर्दछ।

पाठ ४: हाम्रो राष्ट्रिय गौरव 

१. राष्ट्रिय गौरव भनेको के हो ?

राष्ट्रिय गौरव भन्नाले राष्ट्रमा सामाजिक, आर्थिक, राजनीतिक, वा सांस्कृतिक क्षेत्रमा भएका महत्वपूर्ण घटना वा परिवर्तनहरू वा जनताले हासिल गरेका गौरवपूर्ण उपलब्धिहरूलाई बुझिन्छ। यी त्यस्ता विषयवस्तु वा सम्पदा हुन् जसले अन्तर्राष्ट्रिय जगत्मा नेपाललाई चिनाउँछ र नेपाली हुनुमा गर्वको अनुभूति गराउँछ। उदाहरणका लागि: सगरमाथा, लुम्बिनी, र नेपाली वीर गोर्खालीहरूको इतिहास।

२. ‘नेपाल एक बहुसांस्कृतिक राष्ट्र हो’ यस भनाइलाई पुष्टि गर्नुहोस्।

नेपाल एक बहुसांस्कृतिक राष्ट्र हो भन्ने कुरा निम्न तथ्यहरूले पुष्टि गर्छन्:

• विविध जातजाति र भाषा: नेपालमा अनेकौं जातजाति, भाषा र संस्कृति भएका मानिसहरू बसोबास गर्छन्।

• धार्मिक सहिष्णुता: यहाँ हिन्दू, बौद्ध, मुस्लिमलगायत सबै धर्मका मानिसहरूले आफ्नो मौलिक विशेषता र आस्थाका आधारमा चाडपर्वहरू मनाउँछन्।

• सांस्कृतिक परम्परा: नेपालमा प्रत्येक जातजाति अनुसार फरक-फरक चाडपर्वहरू मनाउने गरिन्छ। यसरी विविध चाडपर्व, लोकगीत, लोकनृत्य, परम्परा र संस्कृतिमा रहेको विविधताले नेपालको मौलिकता र विशेषताको प्रतिनिधित्व गर्दछ।

३. मानिलिनुहोस् तपाईं विदेश भ्रमणमा हुनुहुन्छ। त्यहाँको कुनै कार्यक्रममा तपाईंलाई नेपालको चिनारी गराउने अवसर प्राप्त भयो भने नेपालको राष्ट्रिय गौरव बढाउने के के विषयवस्तु प्रस्तुत गर्नुहुन्छ ?

यदि म विदेशमा नेपालको चिनारी गराउने कार्यक्रममा सहभागी भएँ भने, नेपालको राष्ट्रिय गौरव बढाउन निम्न विषयवस्तुहरू प्रस्तुत गर्दछु:

• विश्वको सर्वोच्च शिखर सगरमाथा: यसलाई विश्वको सर्वोच्च शिखरका रूपमा प्रस्तुत गर्दछु, जसले नेपालको परिचय विश्वभर स्थापित गरेको छ।
• बुद्धको जन्मस्थल लुम्बिनी: विश्व शान्तिका अग्रदूत गौतम बुद्धको जन्मस्थल लुम्बिनीलाई पवित्र तीर्थस्थलका रूपमा प्रस्तुत गर्दछु।
• वीरताको इतिहास (गोर्खाली): नेपाली सेना, विशेष गरी वीर गोर्खालीहरूको साहस, पराक्रम, बहादुरी र रणकौशललाई प्रस्तुत गर्दछु।
• अद्वितीय राष्ट्रिय झण्डा: नेपालको दुई त्रिकोण मिलेर बनेको मौलिक राष्ट्रिय झण्डा, जसले चन्द्र र सूर्यलाई अङ्गीकार गरेको छ, लाई गौरवका साथ प्रस्तुत गर्दछु।
• बहुसांस्कृतिकता: अनेकौं जातजाति, भाषा, धर्म, संस्कृति र परम्परा भएर पनि विविधतामा एकता कायम भएको राष्ट्रका रूपमा नेपालको परिचय दिन्छु।

४. "हामी वीर नेपालीका सन्तान हौं, कसैले हाम्रो मानमर्दन गरेमा सो कार्य हामीलाई कदापि स्वीकार्य हुँदैन" यस भनाइप्रति आफ्नो धारणा प्रस्तुत गर्नुहोस्। 

यो भनाइ नेपालीहरूको उच्च राष्ट्रिय गौरव र आत्मसम्मान को भावनासँग जोडिएको छ। यसले नेपालीहरूले आफ्नो देश, इतिहास र संस्कृतिको गौरवलाई सधैं उच्च राख्छन् भन्ने सन्देश दिन्छ। स्रोतहरूका अनुसार, नेपाली सेनाले विश्वयुद्धमा समेत अङ्ग्रेज सैनिकहरू विरुद्ध निडर भई र उच्च साहसका साथ लडेर आफ्नो वीरत्व प्रदर्शन गरेका छन्। यसैगरी, नेपाललाई विश्वमा चिनाउने हरेक सम्पदा र इतिहासको संरक्षण र सम्मान गर्नु सबै नेपालीको कर्तव्य हो। त्यसैले, यो भनाइले नेपालीहरूको वीर गौरवशाली इतिहास लाई सम्मान गर्दै, कुनै पनि बाह्य शक्ति वा तत्त्वबाट हुने मानमर्दन लाई अस्वीकार गर्ने राष्ट्रिय भावनालाई प्रतिनिधित्व गर्दछ। यो राष्ट्रिय आत्मसम्मान र पहिचान कायम राख्नका लागि आवश्यक पर्ने बलियो संकल्प हो।

तलका प्रश्नहरुको अति छोटो उत्तर दिनुहोस् ।

१. नेपालको एक महत्वपूर्ण गौरव के हो ?

उत्तर: नेपालको एक महत्वपूर्ण गौरव बहुसांस्कृतिकता हो ।

२. बहुसंस्कृति भन्नाले के बुझिन्छ ?

उत्तर: बहुसंस्कृति भन्नाले धेरै संस्कृति वा परम्पराको बाहुल्यता भन्ने बुझिन्छ।

३. नेपालमा पर्व तथा चाडपर्वहरू कुन आधारमा मनाउने गरिन्छ ?

उत्तर: नेपालमा पर्व तथा चाडपर्वहरू क्षेत्रअनुसार मनाउने गरिन्छ ।

४. राष्ट्रको साझा पहिचान र राष्ट्रिय गौरवको प्रतीक के हो ?

उत्तर: राष्ट्रिय झण्डा राष्ट्रको साझा पहिचान र राष्ट्रिय गौरवको प्रतीक हो ।

५. नेपाली राष्ट्रिय झण्डामा कतिवटा त्रिकोण मिलेर बनेका छन् ?

उत्तर: नेपाली राष्ट्रिय झण्डा दुईवटा त्रिकोण मिलेर बनेको छ ।

६. राष्ट्रिय झण्डाको नीलो किनाराले नेपाली जनताको कुन भावनालाई जनाउँछ ?

उत्तर: नीलो किनाराले शान्ति लाई जनाउँछ ।

७. नेपाली जनताको इतिहास, स्वाभिमान र स्वतन्त्रताको प्रतिबिम्ब के हो ?

उत्तर: राष्ट्रिय झण्डा नेपाली जनताको इतिहास, स्वाभिमान र स्वतन्त्रताको प्रतिबिम्ब हो ।

८. राष्ट्रिय गानका शब्द सिर्जनाकार को हुन् ?

उत्तर: राष्ट्रिय गानका शब्द सिर्जनाकार व्याकुल माइला (अम्बर गुरुङ सङ्गीतकार) हुन् ।

९. नेपालमा राष्ट्रिय गान कहिलेदेखि औपचारिक रूपमा लागू गरियो ?

उत्तर: नेपालमा वि.सं. २०६४ साउन १८ गते देखि राष्ट्रिय गान लागू गरियो ।

१०. नेपाली राष्ट्रिय गौरवलाई वीर गोर्खालीका रूपमा कसले प्रतिनिधित्व गरेका छन् ?

उत्तर: वीर गोर्खालीहरू ले राष्ट्रिय गौरवलाई वीर गोर्खालीका रूपमा प्रतिनिधित्व गरेका छन् [२२]।

११. वीर गोर्खालीका कुनै दुई उदाहरण दिनुहोस् ।

उत्तर: अमरसिंह थापा र बलभद्र कुँवर वीर गोर्खालीका दुई उदाहरण हुन् ।

१२. प्रथम विश्वयुद्धमा नेपाली सेनाले देखाएको वीरताबाट प्रभावित भई ब्रिटिश सरकारले कुन पदकबाट विभूषित गरेको थियो ?

उत्तर: भिक्टोरिया क्रस र मिलिटेरी क्रस ।

१३. लुम्बिनी कसको जन्मस्थल हो ?

उत्तर: लुम्बिनी गौतम बुद्धको जन्मस्थल हो ।

१४. लुम्बिनी विश्वभरका कुन धर्मावलम्बीका लागि पवित्र तीर्थस्थल हो ?

उत्तर: लुम्बिनी विश्वभरका बौद्धधर्मावलम्बीका लागि पवित्र तीर्थस्थल हो ।

१५. लुम्बिनी क्षेत्रलाई किन राष्ट्रिय गौरवको रूपमा लिइन्छ ?

उत्तर: यो क्षेत्र विश्व सम्पदा सूचीमा सूचीकृत भएकोले राष्ट्रिय गौरवको रूपमा लिइन्छ ।

१६. सगरमाथाको शाब्दिक अर्थ के हो ?

उत्तर: सगरमाथाको शाब्दिक अर्थ 'आकाश चुम्ने शिखर' भन्ने हुन्छ ।

१७. सगरमाथा कुन क्षेत्रमा पर्दछ ?

उत्तर: सगरमाथा विश्वको सर्वोच्च शिखर भएकोले राष्ट्रिय गौरवको रूपमा लिइन्छ . सगरमाथा कोशी प्रदेशको सुलुखुम्बु जिल्लामा पर्दछ ।

१८. हामी नेपालीमा गौरवको अनुभूति भनेको के हो ?

उत्तर: गौरवको अनुभूति भनेको आत्मसम्मानको अनुभूति हो ।

१९. नेपालमा कुन कुन धर्म मान्ने समुदाय छन्

उत्तर: नेपालमा हिन्दु, बौद्ध, मुस्लिमलगायत सबै धर्म मान्ने समुदाय छन् ।

२०. हामीलाई नेपाली भनेर चिनारी गराउने आधारहरू के-के हुन् ?

उत्तर: नेपाली इतिहास, संस्कृति, नेपाली मूल्यमान्यता र सम्मान गरिने चाडपर्वहरू हामीलाई नेपाली भनेर चिनारी गराउने आधार हुन् ।

तलका प्रश्नहरुको छोटो उत्तर दिनुहोस् ।

१. प्रश्न: नेपाल बहुसांस्कृतिक राष्ट्र हो भन्नुको तात्पर्य के हो? यस भनाइलाई पुष्टि गर्नुहोस्।

उत्तर: नेपाल बहुसांस्कृतिक देश हो, जसको अर्थ हो यहाँ जाति, धर्म, भौगोलिक क्षेत्र तथा परम्पराका आधारमा विविधता छ। यहाँ अनेकौँ जातजाति, भाषा र संस्कृतिहरू छन्, र यिनीहरूले क्षेत्रअनुसार फरक-फरक चाडपर्वहरू मनाउँछन्। नेपालीहरूमा सदियौँदेखि एकआपसमा विश्वास, समानता, मेलमिलाप र सहकार्यको भावना रहेको पाइएको छ, जसले सामाजिक सद्भाव कायम राखेको छ। यो विविधतामा रहेको एकताले नै नेपाली संस्कृति जीवनमा मौलिकता र विशेषताको प्रतिनिधित्व गर्दै नेपालको गौरव बढाउँछ।

२. प्रश्न: नेपाली वीरतालाई राष्ट्रिय गौरवको विषय मान्नुका चार कारणहरू उल्लेख गर्नुहोस्।

उत्तर: नेपाली वीरता राष्ट्रिय गौरवको प्रतीक मान्नुका कारणहरू निम्न छन्:

१. विश्वव्यापी पहिचान: नेपालीहरूलाई विश्वभर 'वीर गोर्खाली' भनेर चिनिन्छ, जसले राष्ट्रको गौरव कायम राखेको छ।

२. अद्वितीय साहस: अमरसिंह थापा र बलभद्र कुँवर जस्ता वीरहरूले अत्याधुनिक हतियारविरुद्ध पनि असाधारण साहस प्रदर्शन गरी इतिहासमा ख्याति कमाए।

३. विश्वयुद्धमा योगदान: नेपाली सेनाले प्रथम तथा दोस्रो विश्वयुद्धमा निडरताका साथ बहादुरी प्रदर्शन गरी नेपाललाई विश्वसामु चिनाए।

४. उच्च सम्मान: युद्धमा साहसी प्रदर्शन गर्ने नेपाली वीरहरूलाई तत्कालीन ब्रिटिस सरकारले 'भिक्टोरिया क्रस' र 'मिलिटरी क्रस' जस्ता विश्वप्रसिद्ध पदकहरूले विभूषित गरेको थियो।

३. प्रश्न: नेपालको राष्ट्रिय झन्डाको आकार र यसमा रहेका दुई रङ्गको प्रतीकात्मक महत्व स्पष्ट पार्नुहोस्।

उत्तर: राष्ट्रिय झन्डा नेपालीको साझा पहिचान र राष्ट्रिय गौरवको प्रतीक हो। यो विश्वमा एउटै मात्र दुई त्रिकोण मिलेर बनेको झन्डा भएकाले अद्वितीय छ। यसमा प्रयोग भएका रङ्गहरूको विशिष्ट महत्व छ:

१. सिम्रिक रङ: यसले नेपालको राष्ट्रियता, स्वाभिमान र स्वतन्त्रतालाई प्रतिनिधित्व गर्दछ।

२. नीलो किनारा: झन्डाको बाहिरी भागमा रहेको नीलो किनाराले शान्तिलाई जनाउँदछ।

३. चन्द्र र सूर्य: चन्द्रमा र सूर्यको आकृतिले नेपाल आकाशमा चन्द्र र सूर्य रहुन्जेलसम्म नेपालको अस्तित्व रहने तथ्य जनाउँदछ।

४. प्रश्न: लुम्बिनी नेपालको राष्ट्रिय गौरवको विषय किन मानिन्छ? यसको महत्व चार बुँदामा लेख्नुहोस्।

उत्तर: लुम्बिनीलाई राष्ट्रिय गौरव मान्नुका मुख्य कारणहरू निम्न छन्:

१. शान्तिका अग्रदूतको जन्मस्थल: यो शान्तिका अग्रदूत गौतम बुद्धको जन्मस्थल हो, जसले नेपाललाई विश्वमा शान्तिको देशको रूपमा चिनाउँछ।

२. विश्व तीर्थस्थल: यो विश्वको चौथो ठुलो धर्मावलम्बी (बौद्ध धर्म) का लागि पवित्र तीर्थस्थल मानिन्छ। ३. विश्व सम्पदा सूचीमा सूचीकरण: लुम्बिनी क्षेत्र युनेस्को विश्व सम्पदा सूचीमा सूचीकृत छ, जसले नेपालको पहिचानलाई विश्वव्यापी बनाएको छ। ४. आर्थिक विकासमा योगदान: यहाँ प्रत्येक वर्ष ठुलो सङ्ख्यामा पर्यटकहरू अवलोकन गर्न आउँछन्, जसले नेपालको आर्थिक विकासमा टेवा पुर्‍याउँछ।

५. प्रश्न: सगरमाथालाई विश्वको सर्वोच्च शिखर मान्नुको महत्व र यसको ऐतिहासिक नामकरणबारे उल्लेख गर्नुहोस्।

उत्तर: सगरमाथा (माउन्ट एभरेस्ट) नेपालको एक महत्वपूर्ण राष्ट्रिय गौरव हो। १. सर्वोच्च शिखर: यो संसारको सबैभन्दा अग्लो शिखर हो, जसको शाब्दिक अर्थ 'आकाश छुने शिखर' भन्ने लाग्दछ। २. नामकरण: यसको नाम वि.सं. २०१२ मा इतिहासशिरोमणि बाबुराम आचार्यले सगरमाथा राखेका थिए। ३. युनेस्को सूची: यो विश्व सम्पदा सूचीमा सूचीकृत राष्ट्रिय निकुञ्ज क्षेत्रमा पर्दछ। ४. राष्ट्रिय पहिचान र आर्थिक टेवा: सगरमाथाका कारण नेपाल विश्वमा प्रख्यात छ र यहाँ आउने पर्यटकले नेपालको आर्थिक विकासमा ठुलो टेवा पुर्‍याएका छन्।

६. प्रश्न: राष्ट्रिय गानले नेपाली जनताको भावनालाई कसरी प्रतिनिधित्व गर्दछ? स्पष्ट पार्नुहोस्।

उत्तर: राष्ट्रिय गान 'सयौँ थुँगा फूलका हामी...' वि.सं. २०६३ साउन १९ गते औपचारिक रूपमा लागू गरिएको थियो। यसले नेपाली जनताको भावनालाई निम्न रूपमा प्रतिनिधित्व गर्दछ:

१. विविधतामा एकता: राष्ट्रिय गानले नेपालको जातीय, भाषिक, सांस्कृतिक र धार्मिक विविधताबीच रहेको एकताको महिमा प्रस्तुत गर्दछ।

२. गौरव र सम्मान: यो गानले नेपाली जनताको इतिहास, स्वाभिमान, स्वतन्त्रता र राष्ट्रप्रतिको उच्च सम्मानभावलाई समेटेको छ।

३. सार्वजनिक शिष्टाचार: सार्वजनिक समारोहहरूको शुभारम्भ गर्दा राष्ट्रिय गान बज्दा सबै नेपालीहरू आफ्नो स्थानमा सतर्क अवस्थामा उभिएर सम्मान गर्दछन्।

४. विश्वव्यापी प्रतिनिधित्व: विश्वका जुनसुकै ठाउँमा यो गान बजेको बेला नेपालीहरू एकताबद्ध भएको महसुस गर्दछन्।

७. प्रश्न: राष्ट्रिय गौरवका विषयहरूको संरक्षण गर्नु किन आवश्यक छ? कुनै चार महत्व लेख्नुहोस्।

उत्तर: राष्ट्रिय गौरवका विषयहरू संरक्षण गर्नुका महत्वहरू:

१. पहिचानको संरक्षण: यसले हाम्रो गौरवपूर्ण इतिहास, धार्मिक विश्वास, आस्था र परम्परालाई जोगाएर हाम्रो राष्ट्रिय पहिचानलाई जीवित राख्न मद्दत गर्दछ।

२. भावी पुस्तालाई ज्ञान हस्तान्तरण: यसबाट प्राप्त हुने ज्ञान र जानकारी भावी पुस्तामा हस्तान्तरण गर्न सकिन्छ।

३. पर्यटन र आर्थिक विकास: गौरवका स्थलहरूको संरक्षणले पर्यटन प्रवर्द्धनमा सहयोग पुर्‍याउँछ, जसबाट देशले आर्थिक लाभ प्राप्त गर्दछ।

४. जैविक विविधताको संरक्षण: प्राकृतिक गौरवका विषयहरूको संरक्षणले वनस्पति र जीवजन्तुको संरक्षण गरी जैविक विविधता कायम राख्न सहयोग गर्दछ।

८. प्रश्न नेपाली वीरतालाई आत्मसात गर्दै भावी पुस्तालाई प्रेरित गर्नका लागि सरकार र नागरिकले गर्न सक्ने उपायहरू उल्लेख गर्नुहोस्।

उत्तर: नेपाली वीरतालाई आत्मसात गर्दै भावी पुस्तालाई प्रेरित गर्न निम्न उपायहरू अपनाउन सकिन्छ:

१. पाठ्यक्रममा समावेश: वीर गोर्खालीहरूको जीवनी, त्याग र योगदानलाई विद्यालय तथा विश्वविद्यालयका पाठ्यक्रममा समावेश गर्नुपर्छ।

२. स्मारकको संरक्षण: वीरतासँग सम्बन्धित ऐतिहासिक गढी, स्मारक तथा किल्लाहरूको संरक्षण र संवर्द्धन गरी त्यसको महत्वबारे प्रचार प्रसार गर्ने।

३. पुरस्कार तथा सम्मान: वीरहरूको सम्मानमा राष्ट्रिय दिवस तथा कार्यक्रमहरू मनाउने र वीरताको कदर गर्दै उनीहरूलाई उच्च पदवी र पुरस्कार प्रदान गर्ने।

४. सचेतना तथा अभ्यास: युवाहरूलाई कर्तव्यपरायणता, बहादुरी र त्यागको महत्वबारे सचेतना जगाउने र राष्ट्रिय स्वाभिमानका लागि सधैँ तत्पर रहने व्यवहारको अभ्यास गराउने।

९. प्रश्न: सांस्कृतिक विविधताले पर्यटन विकासमा कसरी योगदान पुर्‍याउँछ? स्पष्ट पार्नुहोस्।

उत्तर: नेपाली समाज जातीय तथा धार्मिक विविधताले भरिएको छ। यस विविधताले पर्यटन विकासमा निम्न रूपमा योगदान पुर्‍याउँछ:

१. आकर्षणको केन्द्र: यहाँका विभिन्न जातजाति, वेशभूषा, जीवनशैली, भाषा र चाडपर्वहरू फरक-फरक हुने भएकाले विदेशी पर्यटकहरूको आकर्षणको केन्द्र बन्दछन्।

२. धार्मिक पर्यटन: लुम्बिनी, पशुपतिनाथ, मुक्तिनाथ जस्ता प्रसिद्ध धार्मिक स्थलहरूको उपस्थितिले धार्मिक पर्यटनको प्रचुर सम्भावना बढाउँछ।

३. कला र वास्तुकला: प्राचीन कला र संस्कृतिको अनुपम नमूना (जस्तै ऐतिहासिक दरबार क्षेत्रहरू) को अवलोकन गर्न पर्यटकहरू आउँछन्, जसले पर्यटन विकासमा टेवा दिन्छ।

४. मौलिक अनुभव: पर्यटकहरूले स्थानीय संस्कृति र जीवनशैली, लोक नृत्य तथा लोक गीतहरूको अनुभव गर्न पाउँछन्, जसले पर्यटन प्रवर्द्धनमा सहयोग गर्दछ।

१०. प्रश्न: राष्ट्रिय गौरवका विषयवस्तुहरूको पहिचान, संरक्षण र संवर्धनमा नागरिकको भूमिका कस्तो हुनुपर्छ ?

उत्तर: राष्ट्रिय गौरवका विषयहरूको संरक्षणमा नागरिकको भूमिका निर्णायक हुन्छ:

१. संरक्षणमा सहभागिता: नागरिकले गौरवका विषयहरूको महत्व बुझेर त्यसको संरक्षणमा सक्रिय सहभागिता जनाउनुपर्छ र वरपर कुनै भौतिक संरचनाको निर्माण गर्न हुँदैन।

२. ऐतिहासिक सम्पदाको हेरचाह: ऐतिहासिक र सांस्कृतिक सम्पदालाई मर्मत र जीर्णोद्धार गर्न सहयोग गर्नुपर्छ।

३. जनचेतना: सम्पदाको महत्वबारे प्रचारप्रसार गर्ने र भावी पुस्तालाई त्यसको महत्वबारे जानकारी गराउने। ४. प्राकृतिक सम्पदाको हेरचाह: प्राकृतिक सम्पदा (वनस्पति र जीवजन्तु) को संरक्षण गरी सम्पदाको अतिक्रमण हुनबाट जोगाउनुपर्छ।

११. प्रश्न: राष्ट्रिय गौरवलाई कति प्रकारमा वर्गीकरण गर्न सकिन्छ? उदाहरणसहित स्पष्ट पार्नुहोस् ।

उत्तर: राष्ट्रिय गौरवका विषयवस्तुहरूलाई मुख्यतया तीन प्रकारमा वर्गीकरण गर्न सकिन्छ ?

१. ऐतिहासिक सम्पदा: यी सम्पदाहरू इतिहाससँग जोडिएका हुन्छन्, जस्तै: दरबार, गढी, स्मारक आदि।

२. सांस्कृतिक सम्पदा: यी धर्म, कला, वेशभूषा, चाडपर्व वा जीवनशैली जस्ता मूर्त वा अमूर्त परम्परासँग सम्बन्धित हुन्छन्, जस्तै: धार्मिक स्थल, कला, भाषा, पर्वहरू।

३. प्राकृतिक सम्पदा: यी प्राकृतिक स्रोत साधनसँग सम्बन्धित हुन्छन्, जस्तै: हिमाल, पहाड, झरना, ताल, नदी, वन्यजन्तु, वनस्पति।

१२. प्रश्न: राष्ट्रिय गौरवका विषयहरूको महत्वबाट प्राप्त हुने ज्ञान र जानकारीलाई कसरी प्रयोग गर्न सकिन्छ ?

उत्तर: राष्ट्रिय गौरवको विषयबाट प्राप्त ज्ञान र जानकारीलाई निम्न रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ:

१. पहिचानको स्थापना: यस ज्ञानले स्थानीय तथा राष्ट्रिय पहिचान स्थापित गर्न र देशको मौलिकतालाई जोगाइराख्न सहयोग गर्दछ।

२. पर्यटन प्रवर्द्धन: गौरवका विषयहरूको प्रचारप्रसार गरी पर्यटकलाई आकर्षित गर्न सकिन्छ, जसले पर्यटन प्रवर्द्धनमा सहयोग पुग्छ।

३. खोज र अनुसन्धान: यसबाट प्राप्त ऐतिहासिक तथा सांस्कृतिक जानकारीले खोज तथा अध्ययन अनुसन्धानमा सहयोग पुर्‍याउँछ।

४. विकासमा सहयोग: राष्ट्रिय गौरवका विषयहरू (जस्तै जलस्रोत) लाई दीर्घकालीन विकासका लागि प्रयोग गरी देशको चौतर्फी विकासमा सहयोग पुर्‍याउन सकिन्छ।

१३. प्रश्न: लुम्बिनी क्षेत्रमा रहेका महत्वपूर्ण तीन ऐतिहासिक संरचनाहरूको नाम उल्लेख गर्नुहोस्।

उत्तर: लुम्बिनी शान्तिका अग्रदूत गौतम बुद्धको जन्मस्थल हो। लुम्बिनी क्षेत्रमा रहेका महत्वपूर्ण ऐतिहासिक तथा धार्मिक संरचनाहरू निम्न छन् ?

१. अशोक स्तम्भ २. मायादेवी मन्दिर ३. पुष्करिणी ताल

१४. प्रश्न: नेपाली वीरतालाई आत्मसात गरी विश्वयुद्धमा भाग लिने नेपाली सेनालाई तत्कालीन ब्रिटिश सरकारले कसरी सम्मान गरेको थियो ?

उत्तर: नेपाली सेनाले प्रथम र दोस्रो विश्वयुद्धमा देखाएको असाधारण साहस, बहादुरी र कर्तव्यपरायणताको कदर गर्दै ब्रिटिश सरकारले निम्न रूपमा सम्मान गरेको थियो:

१. पदकद्वारा विभूषित: धेरै नेपाली वीरहरूलाई विश्व प्रसिद्ध वीरताको पदकहरू 'भिक्टोरिया क्रस' र 'मिलिटरी क्रस' बाट विभूषित गरिएको थियो।

२. पूर्ण अनररी जनरलेको पदवी: ब्रिटिश सरकारले तत्कालीन नेपाली प्रधानमन्त्री चन्द्रशमशेरलाई ब्रिटिश फौजको पूर्ण अनररी जनरले को उपाधि प्रदान गरेको थियो।

३. आर्थिक सहयोग: युद्धमा सहयोग गरेबापत बेलायत सरकारले नेपाललाई २ करोड २२ लाख रुपियाँ बराबरको आर्थिक सहयोग प्रदान गरेको थियो।

१५. प्रश्न: नेपालमा बहुसांस्कृतिकतालाई एक चुनौतीको सट्टा अवसरका रूपमा किन लिनुपर्छ ? तर्क दिनुहोस्।

उत्तर: नेपालको बहुसांस्कृतिकता एक वरदान हो किनभने यसले चुनौतीलाई अवसरमा परिणत गर्छ:

१. सामाजिक सहकार्य: यहाँका विभिन्न जातजाति, भाषा र धर्म मान्ने नेपालीहरूमा सहकार्य, मेलमिलाप र सहिष्णुताको भावनाले सामाजिक सद्भाव कायम राख्न मद्दत गरेको छ।

२. राष्ट्रिय एकताको सूत्र: विविधताले गर्दा उत्पन्न हुने फरकपनलाई सम्मान गर्दै एकताको भावनाले बाँध्ने काम गर्दछ, जसले राष्ट्रलाई बलियो बनाउँछ।

३. विश्वव्यापी परिचय: फरक-फरक संस्कृति, कला, भाषा र चाडपर्वहरूको मौलिकताले नेपाललाई विश्वमा चिनाउँछ।

४. समृद्धिको आधार: विविधतामा एकताको भावना विकास गर्दा देशको विकास र समृद्धिको मार्ग सुनिश्चित हुन्छ।

१६. प्रश्न: राष्ट्रिय गौरवका विषयवस्तुको संरक्षण नहुँदा समाजमा कस्तो नकारात्मक असर पर्न सक्छ? कुनै चार असर उल्लेख गर्नुहोस्।

उत्तर: राष्ट्रिय गौरवका विषयवस्तुको संरक्षण नहुँदा समाजमा निम्न नकारात्मक असरहरू पर्न सक्छन्:

१. राष्ट्रिय पहिचानको ह्रास: ऐतिहासिक र सांस्कृतिक सम्पदा नष्ट हुँदा देशको मौलिक पहिचान र गौरवशाली इतिहास लोप हुन सक्छ।

२. पर्यटनमा कमी: विश्व सम्पदामा सूचीकृत स्थलहरू जीर्णोद्धार नहुँदा वा प्रदूषण बढ्दा पर्यटकको आकर्षण घट्छ, जसले पर्यटन व्यवसायमा नकारात्मक असर पार्छ।

३. जैविक विविधतामा क्षति: प्राकृतिक गौरवको संरक्षण नहुँदा वनजङ्गल विनाश भई जीवजन्तु र वनस्पति लोप हुने खतरा हुन्छ।

४. सामाजिक विचलन: गौरवशाली इतिहास र परम्पराको ज्ञान भावी पुस्तामा हस्तान्तरण नहुँदा उनीहरूमा राष्ट्रप्रतिको सम्मानभाव र गौरवको कमी हुन सक्छ।

१७. प्रश्न: राष्ट्रिय झन्डामा रहेका चन्द्रमा र सूर्यको आकृतिले के महत्व दर्शाउँछन् ?

उत्तर: राष्ट्रिय झन्डामा रहेको चन्द्रमा र सूर्यको आकृतिले नेपालको चिरस्थायी अस्तित्व र विशेषतालाई प्रतिनिधित्व गर्दछ।

१. चिरस्थायित्व: झन्डामा चन्द्रमा र सूर्यको आकृतिको प्रयोगले आकाशमा चन्द्र र सूर्य रहुन्जेलसम्म नेपाल देशको अस्तित्व कायम रहने तथ्यलाई जनाउँदछ।

२. शीतलता र शान्ति: चन्द्रमाको आकृतिले नेपालमा शीतलता र शान्तिको प्रतीकको रूपमा काम गर्दछ। ३. ऊर्जा र ताप: सूर्यको आकृतिले नेपालको मान, स्वाभिमान र स्वतन्त्रताको प्रतिनिधित्व गर्दछ।

४. अद्वितीय डिजाइन: यी आकृतिका कारणले नै नेपालको झन्डा विश्वमा विशिष्ट र अद्वितीय मानिन्छ।

१८. प्रश्न: राष्ट्रिय गौरवका विषयहरूलाई देशको आर्थिक विकाससँग कसरी जोड्न सकिन्छ ?

उत्तर: राष्ट्रिय गौरवका विषयहरूलाई आर्थिक विकाससँग जोड्न निम्न कार्यहरू गर्न सकिन्छ:

१. पर्यटनको माध्यम: सगरमाथा र लुम्बिनीजस्ता गौरवका स्थलहरूमा आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटकलाई आकर्षित गरी विदेशी मुद्रा आर्जन गर्न सकिन्छ।

२. पूर्वाधार निर्माण: गौरवका आयोजनाहरू (जस्तै राजमार्गहरू) लाई समयमै सम्पन्न गर्दा यातायातको सुविधा बढेर आर्थिक क्रियाकलापमा वृद्धि हुन्छ।

३. रोजगार सिर्जना: पर्यटन प्रवर्द्धन र गौरवका आयोजनाहरूको विकासले स्थानीय स्तरमा रोजगारी सिर्जना गर्न मद्दत गर्दछ।

४. सम्पदाको व्यावसायीकरण: ऐतिहासिक र सांस्कृतिक सम्पदाहरू (जस्तै वेशभूषा, कला, खानपान) लाई पर्यटनसँग जोडेर हस्तकला उद्योग तथा सेवा व्यवसायको विकास गर्न सकिन्छ।

१९. प्रश्न: राष्ट्रिय गौरवका आयोजनाहरू भन्नाले के बुझिन्छ? यसको उद्देश्य स्पष्ट पार्नुहोस्।

उत्तर: राष्ट्रिय गौरवका आयोजनाहरू भन्नाले देशको आर्थिक विकास र सामाजिक रूपान्तरणमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्‍याउने, ठुलो लगानी र जनसहभागिता भएको, केन्द्र तथा प्रदेश सरकारबाट सञ्चालन गरिने विकासात्मक आयोजनाहरू हुन्। यी आयोजनाहरूको उद्देश्य निम्न हुन्छन्:

१. आर्थिक विकास: मुलुकको आर्थिक विकासको आधार तयार पार्ने।

२. भौतिक पूर्वाधार: यातायात, सञ्चार, ऊर्जा तथा पर्यटन जस्ता क्षेत्रको पूर्वाधार विकास गर्ने।

३. पर्यटनको विस्तार: प्राकृतिक सम्पदाको संरक्षण तथा पर्यटन प्रवर्द्धन गर्ने।

४. समृद्धि र स्थायित्व: सम्पूर्ण नेपालको आत्मनिर्भरतालाई बढावा दिने र देशलाई समृद्धिको दिशामा अग्रसर गराउने।

२०. प्रश्न: बहुसांस्कृतिकताले नेपालको सांस्कृतिक जीवनमा के कस्तो मौलिकता र विशेषता प्रदान गरेको छ ?

उत्तर: नेपालको बहुसांस्कृतिकताले यहाँको सांस्कृतिक जीवनमा निम्न मौलिकता र विशेषताहरू प्रदान गरेको छ:

१. मौलिक परम्परा: जाति, धर्म, र भौगोलिक क्षेत्र अनुसार फरक-फरक परम्परा र संस्कृतिहरू विद्यमान छन्।

२. विविध चाडपर्व: यहाँका प्रत्येक जातजातिले कृष्ण जन्माष्टमी, बुद्ध पूर्णिमा, क्रिसमस आदि फरक-फरक चाडपर्व मनाउँछन्, जसले संस्कृति जीवनमा विविधता ल्याउँछ।

३. लोक संस्कृति: विविध लोकगीत, लोकनृत्य र लोकबाजाको विकास भएको छ।

४. सामाजिक सद्भाव: विभिन्न धर्म मान्नेहरू (हिन्दू, बौद्ध, मुस्लिम आदि) बीचको सामाजिक सद्भाव र मेलमिलापले नेपाली संस्कृतिलाई एक विशिष्ट पहिचान दिएको छ।